Η Ρουμανική Εκκλησία, το Φανάρι και το ζήτημα αυτοκέφαλου

Το 2022, η Σερβική Εκκλησία χορήγησε αυτοκεφαλία στην Εκκλησία της πΓΔΜ. Και σήμερα, η Ρουμανική Εκκλησία έχει θέσει στην ημερήσια διάταξη όλης της Ορθοδοξίας το ζήτημα της διαδικασίας χορήγησης αυτοκεφαλίας. Επισήμως, για την κατάσταση της πΓΔΜ, αλλά στην πραγματικότητα οι Ρουμάνοι δήλωσαν ότι οποιαδήποτε αυτοκεφαλία πρέπει να επιβεβαιωθεί από όλες τις Τοπικές Εκκλησίες.

Στις 13 Φεβρουαρίου 2023, η Ιερά Σύνοδος της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας εξέδωσε ανακοίνωση στην οποία κάλεσε το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως να ξεκινήσει διαβουλεύσεις για το θέμα της έκδοσης του «τελικού» Τόμου αυτοκεφαλίας στη Μακεδονική Εκκλησία. Εδώ θα πρέπει να δώσετε αμέσως προσοχή στις λεπτές αποχρώσεις της μετάφρασης: στη ρουμανική έκδοση της δήλωσης γράφεται «Tomos final de autocefalie», στην αγγλική έκδοση – «A final tomos of autocephaly». Δεδομένων όλων των περιστάσεων που αναλύονται παρακάτω, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η μετάφραση θα ήταν πιο σωστή όχι με τη λέξη «συνολικός», αλλά με τη λέξη «τελικός».

Η διαφορά είναι η εξής: αν δείτε τη λέξη «τελικός» σε σχέση με τον Τόμο, μπορεί να νομίζετε ότι αυτός ο «τελικός» Τόμος είναι το συστατικό έγγραφο στο οποίο βασίζεται το αυτοκέφαλο καθεστώς της Μακεδονικής (εν προκειμένω) Εκκλησίας. Αλλά αυτό δεν συμβαίνει, καθώς το συστατικό έγγραφο είναι ένα άλλο έγγραφο, δηλαδή ο Τόμος για την αυτοκεφαλία, που εκδόθηκε για τους Μακεδόνες από τη Σερβική Εκκλησία στις 5 Ιουνίου 2022. Και το «Tomos final de autocefalie», στην δημιουργία του οποίου παρευρέθηκε η Ρουμανική Εκκλησία, είναι ένα έγγραφο που δεν «γεννά» την αυτοκεφαλία, αλλά μαρτυρεί την ολοκλήρωση της διαδικασίας αναγνώρισης αυτης της αυτοκεφαλίας. Μπορεί να δοθεί μια αναλογία: ένα άτομο γεννιέται μέσω του τοκετού και όχι μέσω της απόκτησης πιστοποιητικού γέννησης, το τελευταίο απλώς τεκμηριώνει την παρουσία ενός νέου ατόμου στη γη.

Λίγο από την ιστορία του «μακεδονικού ζητήματος». Από την άποψη της ίδιας της Μακεδονικής Εκκλησίας, εντοπίζεται η ιστορία της από την περίφημη Αρχιεπισκοπή της Οχρίδας, η οποία υπήρχε στους XI-XVIII αιώνες. Από το 1913, η επισκοπική έδρα στην Αχρίδα ήταν μέρος της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, από το 1915 – της Βουλγαρικής, από το 1919 - και πάλι της Σερβικής, από το 1941 - πάλι της Βουλγαρικής, και από το 1945 και μέχρι την παραλαβή της αυτοκεφαλίας - ως μέρος της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το 1967, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Δημοκρατίας της Μακεδονίας κήρυξε μονομερώς αυτοκεφαλία, η οποία δεν αναγνωρίστηκε από καμία Τοπική Εκκλησία. Το μακεδονικό σχίσμα άρχισε. Η θεμελιώδης διαφορά του από το ουκρανικό σχίσμα είναι ότι οι Μακεδόνες επίσκοποι είχαν κανονικές χειροτονίες. Έγιναν αρκετές προσπάθειες να επουλωθεί το μακεδονικό σχίσμα, αλλά αποδείχθηκαν άκαρπες.

Σχεδόν ταυτόχρονα με τον πρώην πρόεδρο της Ουκρανίας Π. Ποροσένκο, εκπρόσωποι της Βόρειας Μακεδονίας διαπραγματεύονταν στο Φανάρι για την αναγνώριση του σχισμάτος της πΓΔΜ. Οι Φαναριώτες έκαναν γενικά ευνοϊκές δηλώσεις για τους Μακεδόνες, αλλά δεν προχώρησαν περισσότερο. Και στις 16 Μαΐου 2022, η Ιερά Σύνοδος του Σερβικού Πατριαρχείου ανακοίνωσε τη θεραπεία του μακεδονικού σχίσματος και την αποκατάσταση της ενότητας με τη Μακεδονική Εκκλησία. Ταυτόχρονα, η Σερβική Εκκλησία κήρυξε τη χορήγηση αυτοκεφαλίας στους Μακεδόνες στο εγγύς μέλλον. Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα για όλα αυτά στα άρθρα: «Το Φανάρι πήρε τον δρόμο της αναγνώρισης των Μακεδόνων σχισματικών;» και «Επούλωση του Μακεδονικού Σχίσματος και οι ουκρανικές καταστάσεις».

Στις 5 Ιουνίου 2022, η Ιερά Σύνοδος της Σερβικής Εκκλησίας ενέκρινε τον Τόμο για την αυτοκεφαλία της Μακεδονικής Εκκλησίας και στη γιορτή των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στον Καθεδρικό Ναό του Αγίου Κλήμεντος Αχρίδας στα Σκόπια, ο Προκαθήμενος της Σερβικής Εκκλησίας, Πατριάρχης κ.κ. Πορφύριος, κήρυξε πανηγυρικά αυτήν την αυτοκεφαλία.

Ακολούθησε σειρά αναγνώρισης της Μακεδονικής Εκκλησίας από τις Τοπικές Εκκλησίες:

Στις 25 Αυγούστου 2022 η «Μακεδονική Ορθόδοξη Εκκλησία – Αρχιεπισκοπή Αχρίδας» αναγνωρίστηκε από τη Ρωσική Εκκλησία.
18 Οκτωβρίου 2022 - Εκκλησία Αντιοχείας.
25 Οκτωβρίου 2022 – Πολωνική Εκκλησία.
23 Νοεμβρίου 2022 – Ουκρανική Εκκλησία.
13 Δεκεμβρίου 2022 – Βουλγαρική Εκκλησία.
7 Φεβρουαρίου 2023 - Εκκλησία των Τσεχικών Εδαφών και της Σλοβακίας.
9 Φεβρουαρίου 2023 – Ρουμανική Εκκλησία.
14 Φεβρουαρίου 2023 – Γεωργιανή Εκκλησία.
Πρέπει να ειπωθεί ότι δεν αναγνώρισαν όλες οι Τοπικές Εκκλησίες την αυτοκεφαλία, ορισμένες αναγνώρισαν τη Μακεδονική Εκκλησία ως μέρος της Ορθοδοξίας, αλλά αγνόησαν το καθεστώς της αυτοκεφαλίας.

Και τι γίνεται με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και τις υπόλοιπες, τις λεγόμενες Ελληνικές Εκκλησίες; Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα απόχρωση εδώ. Τον Μάιο του 2022, όταν οι εκπρόσωποι της Σερβικής και της Μακεδονικής Εκκλησίας είχαν ήδη φτάσει στη γραμμή τερματισμού για το ζήτημα της επούλωσης του μακεδονικού σχίσματος,  το Φανάρι αποφάσισε να κάνει ένα μεγαλύτερο βήμα και στις 9 ανακοίνωσε ότι «δέχεται την ιεραρχία, τον κλήρο και τους λαϊκούς υπό την ηγεσία του Αρχιεπισκόπου Στεφάνου αυτής της Εκκλησίας σε ευχαριστιακή κοινωνία, θεραπεύοντας έτσι την πληγή του σχίσματος και ρίχνοντας «λάδι και κρασί» στις δοκιμασίες των Ορθοδόξων αδελφών μας σε αυτή τη χώρα».

Την ίδια στιγμή, το Φανάρι απαγόρευσε στη Μακεδονική Εκκλησία να αυτοαποκαλείται Μακεδονική (μόνο Οχρίδα), της απαγόρευσε να έχει ενορίες εκτός Βόρειας Μακεδονίας και «παραχώρησε» στη Σερβική Εκκλησία το δικαίωμα να διευθετεί «διοικητικά ζητήματα» με τη Μακεδονική Εκκλησία. Φαίνεται ότι το Φανάρι ανέλαβε την πρωτοβουλία, αναγνώρισε στην πραγματικότητα την αυτοκεφαλία και τώρα οι Μακεδόνες δεν χρειάζεται πλέον να εκλιπαρούν για αυτό το αυτοκέφαλο από τους Σέρβους. Αλλά όχι. Την επόμενη ημέρα, 10 Μαΐου 2022, η Σύνοδος της Μακεδονικής Εκκλησίας ανακοίνωσε τη συνέχιση του διαλόγου με τη Σερβική Εκκλησία, το αποτέλεσμα του οποίου έγινε αυτοκεφαλία σύμφωνα με το ακόλουθο σχήμα: πρώτα, οι Μακεδόνες επέστρεψαν στην αγκαλιά της Σερβικής Εκκλησίας και στη συνέχεια έλαβαν την αυτοκεφαλία τους από τα χέρια του Σέρβου Πατριάρχη.

Είναι αλήθεια ότι την ίδια ημέρα, 5 Ιουνίου 2022, όταν η Σύνοδος της Σερβικής Εκκλησίας αποφάσισε για αυτοκεφαλία, ο Προκαθήμενος της Μακεδονικής Ορθοδόξου Εκκλησίας – Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αχρίδας Μακαριώτατος αρχιεπίσκοπος Αχρίδας και Μακεδονίας Στέφανος, έδωσε συνέντευξη στην οποία είπε: «Η παράδοση που καθορίζεται από τους κανόνες παραμένει σε ισχύ, σύμφωνα με την οποία μόνο το Οικουμενικό Πατριαρχείο εκδίδει τον Τόμο για την αυτοκεφαλία και οι άλλες Εκκλησίες το αποδέχονται με σεβασμό». Είναι η επίσημη θέση της αναγνώρισης του πρωτείου του Φαναρίου σε όλη την ορθοδοξία ή μια διπλωματική σκευωρία που αποσκοπεί στον εξευμενισμό των Φαναριωτών;

Όσο για την Εκκλησία της Ελλάδος, στις 8 Ιουνίου 2022, ανακοίνωσε την αποκατάσταση της λειτουργικής κοινωνίας, αλλά εξέφρασε «σοβαρές αντιρρήσεις και επιφυλάξεις» για την αυτοκεφαλία. Οι λόγοι ήταν: διαφωνία με το όνομα «Μακεδονική Ορθόδοξη Εκκλησία», με την παρουσία επισκοπών εκτός Βόρειας Μακεδονίας και το δικαίωμα της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας να χορηγεί αυτοκεφαλία.

Θέση της Ρουμανικής Εκκλησίας
Και μετά από όλα αυτά, στις 13 Φεβρουαρίου 2023, η Ρουμανική Εκκλησία αποφάσισε να θέσει το ζήτημα του «τελικού» («συνολικού») Τόμου για την αυτοκεφαλία της Μακεδονικής Εκκλησίας. Το ερώτημα τέθηκε ενώπιον της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως. Αυτό όμως σημαίνει ότι οι Ρουμάνοι θεωρούν ανεπαρκή τον Τόμο της Σερβικής Εκκλησίας και πιστεύουν ότι ο «πραγματικός» Τόμος πρέπει να εκδοθεί από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως; Το κείμενο της δήλωσης της Ιεράς Συνόδου της Ρουμανικής Εκκλησίας δεν δίνει λόγους να το πιστεύουμε. Το κείμενο έχει ως εξής:

«Η άποψη της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σχετικά με την αυτοκεφαλία, η οποία παρουσιάστηκε επίσης στη Συνεδρίαση της Προπαρασκευαστικής Επιτροπής για την Αγία και Μεγάλη Σύνοδο στο Σαμπεζύ (2011), έχει ως εξής:

«Η Ιερά Σύνοδος της Μητέρας Εκκλησίας είναι μια κανονική αρχή που μπορεί να παραχωρήσει αυτοκεφαλία σε μια θυγατέρα Εκκλησία μέσω ενός συνοδικού Τόμου που υπογράφεται από τον Προκαθήμενο της μητέρας Εκκλησίας μαζί με όλους τους επισκόπους της Ιεράς Συνόδου της. Η αναγνώριση της νέας αυτοκεφαλίας ανήκει σε ολόκληρη την Ορθόδοξη Εκκλησία  και επιτυγχάνεται  με έναν τόμο αναγνώρισης της αυτοκεφαλίας που υπογράφεται χωρίς καμία διάκριση από όλους τους Προκαθημένους των αυτοκέφαλων Ορθοδόξων Εκκλησιών, με τη σειρά των Δίπτυχων στη Σύναξη των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών».

Λαμβάνοντας υπόψη τις πληροφορίες αυτές, η Ιερά Σύνοδος της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας σεβάστηκε την απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου να δεχθεί στην Ευχαριστιακή κοινωνία ιεράρχες, κληρικούς, μοναχούς και πιστούς υπό το ποιμαντικό γραφείο του Αρχιεπισκόπου Στεφάνου και να επιτρέψει στο Πατριαρχείο Σερβίας να διευθετήσει διοικητικά ζητήματα μεταξύ των δύο Εκκλησιών.

Η Ιερά Σύνοδος της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας, μετά την αναγνώριση του αρχικού Συνοδικού Τόμου που εκδόθηκε στις 5 Ιουνίου 2022 από το Σερβικό Πατριαρχείο για τη χορήγηση αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία στη Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας, αναμένει από το Οικουμενικό Πατριαρχείο να ξεκινήσει διαδικασίες και να εκδώσει τον τελικό Τόμο για την αυτοκεφαλία, προκειμένου να εκφραστεί μια πανορθόδοξη συναίνεση σε αυτό το θέμα της αναγνώρισης της αυτοκεφαλίας».

Δηλαδή, σύμφωνα με τους Ρουμάνους, το σχέδιο χορήγησης αυτοκεφαλίας γενικά και της Μακεδονικής Εκκλησίας ειδικότερα θα πρέπει να είναι το εξής:

1.    Η Εκκλησία, η οποία περιλαμβάνει τη δομή που επιθυμεί την αυτοκεφαλία (η Μητέρα Εκκλησία), αποφασίζει να της χορηγήσει αυτοκεφαλία (Τόμος).

2.    Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ξεκινά και οργανώνει τη διαδικασία αναγνώρισης αυτής της αυτοκεφαλίας από τις Τοπικές Εκκλησίες.

3.    Οι Προκαθήμενοι Τοπικών Εκκλησιών υπογράφουν τον «συνολικό» Τόμο «χωρίς καμία διάκριση» μεταξύ τους. Και αυτός ο Τόμος δεν αφορά τη χορήγηση, αλλά την αναγνώριση της αυτοκεφαλίας.

Από το σχήμα αυτό προκύπτει ότι το συστατικό έγγραφο είναι η απόφαση για την αυτοκεφαλία που υιοθετήθηκε από τη Μητέρα Εκκλησία και όχι από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, στο οποίο ανατίθεται ο ρόλος μόνο του οργανωτή της διαδικασίας αναγνώρισης της αυτοκεφαλίας.

Το σχέδιο αυτό επρόκειτο να υιοθετηθεί ως γενικά δεσμευτικό στη Σύνοδο της Κρήτης το 2016, η οποία σχεδιάστηκε ως πανορθόδοξη, αλλά στην πραγματικότητα δεν έγινε τέτοια. Ωστόσο, το θέμα δεν τέθηκε προς συζήτηση λόγω της θέσης του Φαναρίου, το οποίο επέμεινε ότι αυτό και μόνο αυτό είχε το δικαίωμα να χορηγεί αυτοκεφαλία σε οποιονδήποτε και ότι ο Τόμος του ήταν το συστατικό έγγραφο για τη νέα Τοπική Εκκλησία.

Έτσι, η Ρουμανική Εκκλησία καλεί το Φανάρι να συμφωνήσει με το σχέδιο που προετοιμάστηκε για τη Σύνοδο της Κρήτης και να δημιουργήσει ένα προηγούμενο που μπορεί αργότερα να γίνει δεσμευτικός κανόνας για την επακόλουθη αυτοκεφαλία.

Ερωτήσεις και πιθανές απαντήσεις
Θα συμφωνήσει το Φανάρι; Μάλλον όχι, καθώς θα αποτελούσε πλήγμα στις φιλοδοξίες του να γίνει ο αναγνωρισμένος επικεφαλής του Ορθόδοξου κόσμου και στους ισχυρισμούς ότι ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως είναι «ο πρώτος χωρίς ίσους» και έχει αποκλειστικές εξουσίες στην Ορθοδοξία.

Και εδώ είναι απαραίτητο να δώσουμε προσοχή σε ένα σημείο: από το σχέδιο των τριών βημάτων για τη χορήγηση αυτοκεφαλίας, το οποίο προτείνει η Ρουμανική Εκκλησία, το δεύτερο βήμα, δηλαδή η έναρξη και η οργάνωση από το Φανάρι της διαδικασίας αναγνώρισης της αυτοκεφαλίας, μπορεί να αφαιρεθεί με την επιφύλαξη ολόκληρου του σχεδίου.

Η διαδικασία αναγνώρισης της αυτοκεφαλίας της Μακεδονικής Εκκλησίας, που της παραχωρήθηκε από τη Σερβική Εκκλησία, βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη χωρίς καμία βοήθεια από το Φανάρι.

Οι τοπικές Εκκλησίες αποφασίζουν για μια τέτοια αναγνώριση και στην πραγματικότητα αυτός θα είναι ο πολύ «συνολικός» Τόμος, αν και όχι με τη μορφή επίσημου εγγράφου με τις υπογραφές των προκαθημένων. Ως εκ τούτου, το Φανάρι, αρνούμενο την προσφορά των Ρουμάνων, κινδυνεύει απλά να μην έχει χρόνο να πηδήξει στο τρένο που αναχωρεί. Οι αυτοκεφαλίες θα διακηρύσσονται, θα χορηγούνται και θα αναγνωρίζονται χωρίς τη συμμετοχή του και οι Φαναριώτες δεν θα μπορούν να κάνουν τίποτα με αυτό.

Τι γίνεται με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας;
Μπορεί το σχέδιο που προτείνουν οι Ρουμάνοι να εφαρμοστεί για την επίλυση του ουκρανικού εκκλησιαστικού ζητήματος; Σίγουρα όχι, γιατί στην περίπτωση της θεραπείας του μακεδονικού σχίσματος, η ιεραρχία της Μακεδονικής Εκκλησίας είχε κανονικές χειροτονίες. Στην περίπτωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, σχεδόν όλοι οι «ιεράρχες» της «χειροτονήθηκαν» από τον Φιλάρετο Ντενισένκο, ο οποίος αφορίστηκε από την Εκκλησία, το γεγονός που αναγνωρίστηκε από όλες τις Τοπικές Εκκλησίες χωρίς εξαίρεση. Ως εκ τούτου, προκειμένου να προσεγγίσουμε τουλάχιστον τη λύση του ουκρανικού εκκλησιαστικού ζητήματος, είναι απαραίτητο να «ξαναχειροτονηθούν» όλοι οι «ιεράρχες» της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, από αυτή την πράξη όμως αρνούνται τόσο η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας όσο και το Φανάρι.

Είναι τώρα απαραίτητο να αναζητήσουμε διεξόδους από την κρίση στην οποία βρίσκεται η Ορθοδοξία;

Η πρόταση της Ρουμανικής Εκκλησίας μοιάζει ακριβώς με μια τέτοια προσπάθεια. Η αναγνώριση της αυτοκεφαλίας της Μακεδονικής Εκκλησίας μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει ζήτημα για το οποίο οι Τοπικές Εκκλησίες θα μπορέσουν να καταλήξουν σε συμφωνία, πράγμα που σημαίνει ότι άλλα αμφιλεγόμενα ζητήματα θα είναι ευκολότερο να επιλυθούν.

Το θέμα της αυτοκεφαλίας δεν είναι το κύριο τώρα;
Προς το παρόν, όμως, η σημαντικότερη πρόκληση για την Ορθοδοξία δεν είναι η διαφωνία για το ποιος πρέπει να παίξει το πρώτο βιολί στη διαδικασία χορήγησης αυτοκεφαλίας και όχι η διακοπή της ευχαριστιακής κοινωνίας μεταξύ μεμονωμένων Τοπικών Εκκλησιών λόγω της αναγνώρισης της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας από το Φανάρι, ή ακόμη και η συνδιαχείριση των Φαναριωτών και των υποστηρικτών τους από άλλες Εκκλησίες με πρόσωπα που δεν έχουν ιερατεία, δηλαδή με τους «ιεράρχες» της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας.

Η κύρια πρόκληση, κατά τη γνώμη μας, είναι η προοπτική της ενοποίησης με τους Καθολικούς, που έχει ήδη ανακοινωθεί με σαφήνεια από εκπροσώπους του Βατικανού και του Φαναρίου και έχει προγραμματιστεί για το 2025, για την 1700η επέτειο της Πρώτης Οικουμενικής Συνόδου. Κατά τη γνώμη μας, τώρα είναι απαραίτητο να επικεντρωθούμε όχι στην αναζήτηση συμβιβασμών στο όνομα της ενότητας της Εκκλησίας, αλλά στο πώς να παραμείνουμε πιστοί στην ίδια την Ορθοδοξία, στο δόγμα μας, στα δόγματά μας, στις διαθήκες των αγίων πατέρων. Πρέπει να αντέξουμε μέχρι το 2025 και να δούμε με ποια μορφή θα είναι τότε η Ορθόδοξη Εκκλησία: ποιος θα ακολουθήσει το Φανάρι και θα συμφωνήσει σε μια ένωση με τη Ρώμη και ποιοι θα το θεωρήσουν αδύνατο για τον εαυτό τους και θα παραμείνουν πιστοί στην Ορθοδοξία, ποιες σχέσεις θα αναπτυχθούν μεταξύ αυτών των δύο τμημάτων της σημερινής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Χωρίς αυτό, δεν είναι δυνατές αποφάσεις σχετικά με τη διαδικασία της αυτοκεφαλίας, την επούλωση των διασπάσεων και ούτω καθεξής. Ο συμβιβασμός που θα επιτευχθεί σήμερα αύριο (υπό το πρίσμα της νέας ένωσης) θα είναι ήδη άνευ σημασίας.

Και πάλι, σχηματικά, τα βήματα για να ξεπεραστεί η κρίση για τις Τοπικές Εκκλησίες είναι τα εξής:

1.    Να καταλάβετε ξεκάθαρα μόνοι σας ποιος είναι ο κίνδυνος της ένωσης με τους Καθολικούς.

2.    Αποφασίστε μόνοι σας: να πάτε για ενοποίηση ή όχι.

3.    Να βγούμε από την κρίση με όσους παραμένουν πιστοί στην Ορθοδοξία.

Και είναι ασφαλές να πούμε ότι οι Εκκλησίες, οι οποίες παραμένουν πιστές στην Ορθοδοξία ενόψει της νέας ένωσης, θα επιλύσουν όλα τα αμφιλεγόμενα ζητήματα μεταξύ τους πολύ γρήγορα.