საიდან მოდის კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო

ღირსი ნესტორ ჟამთააღმწერლის „დროებითი წლების თხზულებების“ საწყისი სტრიქონია: „საიდან მოდის რუსული მიწა...“ ხსნის ისტორიული თხრობა იმის შესახებ, თუ საიდან მოდის რუსეთი. ამის ანალოგიურად, საინტერესოა გავარკვიოთ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს თავდაპირველი წარმოშობა და ის მიზეზები, რომლებმაც მიიყვანეს ის დღევანდელ მდგომარეობამდე მართლმადიდებლურ სამყაროში. თუ ყურადღებით წავიკიხავთ ახალ აღთქმას, განსაკუთრებით მოციქულთა საქმეებს, სადაც აღწერილია ეკლესია მისი თავდაპირველი მოწყობით, ჩვენ ვერ ვიპოვით იქ არა მხოლოდ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს, არამედ საპატრიარქოების, როგორც ასეთის და ასევე მიტოპოლიების, ეგზარქატების, ავტონომიებისა და ავტოკეფალიების, ერთი სიტყვით ეკლესიის მთელი იმ ადმინისტრაციული მოწყობის რაიმე მნიშვნელოვან საფუძველს, რომელსაც ახლა ვხედავთ. როგორ, რა ფაქტორების გავლენით მიაღწია ეკლესიამ თავის თანამედროვე მოწყობას? ასეთი ურყევია სწორედ ხუთი საპატრიარქოს არსებობა, როგორც ფანარიონი ამტკიცებს? და რამ მისცა კონსტანტინოპოლს საშუალება წარსულში დაეკავებინა დომინირებადი მდგომარეობა მართლმადიდებლურ სამყაროში? ამაში გარკვევა საინტერესო იქნება და სასარგებლოა პრაქტიკული თვალსაზრისითაც.

ეკლესიის მოწყობა პირველი ორასი წლის განმავლობაში

ქრისტეს ეკლესია სულთმოფენობის დღეს დაიბადა, როცა სულიწმინდა გადმოვიდა მოციქულებზე. მისი მთელს მსოფლიოში  გავრცელების დაწყება  აღწერილია მარკოზის სახარების ბოლო თავში: „და უთხრა მათ: წადით, მოიარეთ მთელი ქვეყანა და უქადაგეთ სახარება ყველა ქმნილებას. ვინც იწამებს და ნათელს იღებს, ცხონდება, ვინც არა და, განიკითხება... ასე, მათთან საუბრის შემდეგ, ამაღლდა ზეცად, და დაჯდა ღმრთისა მარჯვნივ. ხოლო ისინი წავიდნენ და ქადაგებდნენ ყველგან უფლის შეწევნით, რომელიც განამტკიცებდა სიტყვას მათი თანმხლები სასწაულებით, ამინ“ (მარ.16:15-20).

ქრისტეს მოციქულები, როგორც 12 შორის, ასევე 70 შორის, დადიოდნენ ქალაქებში და ყველას უქადაგებდნენ უფლის სიტყვას და აფუძნებდნენ ქრისტიანულ თემებს. ეს თემები თავიანთ საფუძველში იძენდნენ სრულიან კონკრეტულ საორგანიზაციო ფორმას, მათი შინაგანი იერარქიითა და ვალდებულებების განაწილებით. ქრისტეს მოციქულები მათ მიერ დაარსებულ თემებში ეპისკოპოსებს  (რომელთაც პრესვიტერებს უწოდებდნენ) და დიაკონებს ნიშნავდნენ. მაგალითად, მოციქულთა საქმეების წიგნი გვიყვება მოციქულ პავლეს და მისი თანამგზავრების შესახებ: „სადაც იქადაგეს სახარება, მრავალი დაიმოწაფეს და ლისტრაში, იკონიასა და ანტიოქიაში დაბრუნდნენ. ამხნევებდნენ მოწაფეთა სულებს, შეაგონებდნენ, მტკიცედ მდგარიყვნენ რწმენით, და ეუბნებოდნენ: მხოლოდ დიდი ტანჯვის ფასად თუ შევალთ ღვთის სასუფეველშიო. ხელდასმით უკურთხეს მათ თვითეული ეკლესიის ხუცესნი და ლოცვითა და მარხვით შეავედრეს ისინი უფალს, რომელიც ირწმუნეს“ (საქ. 14:21-23). პრესვიტერების ქვეშ აქ სავარაუდოდ ეპისკოპოსები იგულისხმება.

მღვდელმსახურების სამი წოდება, რომელიც დღესაც არსებობს, ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში ხელდასმული იყო ყოველ კონკრეტულ თემში და მათი უფლებამოსილებები ამავე თემით  იყო შემოფარგლული.

მღვდელმსახურების სამი წოდება, რომელიც დღესაც არსებობს, ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში ხელდასმული იყო ყოველ კონკრეტულ თემში და მათი უფლებამოსილებები ამავე თემით  იყო შემოფარგლული. ისინი არულებდნენ ღვთისმსახურებას, თვალს ადევნებდნენ ზნეობრიობას, ანაწილებდნენ მატერიალურ კეთილდღეობებს, აღასრულებდნენ სამართალს, მაგრამ სავარაუდოდ, ისინი არ იყვნენ დაკავებულნი სწავლებით ან ყოველ შემთხვევაში, ეს მათთვის არ იყო სავალდებულო. ეპისკოპოსები არ იყვნენ დაკავებულნი მისიონერობით და არ ქადაგებდნენ ქრისტეს არც სხვა ქალაქებსა და სოფლებში, არამედ თავიანთ ქალაქშიც. ამას სხვა ადამიანები ასრულებდნენ, რომლებიც ახალი აღთქმის წიგნებში და სხვა ადრე ქრისტიანულ ძეგლებში მოციქულებლად, წინასწარმეტყველებად და მოძღვრებად იწოდებოდნენ.

მოციქული პავლე წერს კორინთელთა მიმართ: „და დააყენა ღმერთმა ეკლესიაში, პრიველად მოციქულები, მერე წინასწარმეტყველნი,  მერე მოძღვრები...“(1 კორ. 12:28). აქ მოციქულთა ქვეშ იგულისხმება არა თორმეტი მოციქულთაგანი ან სამოცდაათთა შორის, არამედ იმ დროის ადამიანებისთვის სრულიად ნათელი და გასაგები საეკლესიო თანამდებობა, რომელმაც იარსება, ისევე როგორც წინასწარმეტყველებისა და მასწავლებლების (დიდასკალების) თანამდებობებმა II საუკუნის ბოლომდე. სამივე თანამდებობა ატარებდა ქარიზმატულ ხასიათს, როცა სულიწმინდამ ყველას უბრძანა სახარების საქადაგებლად წასვლა. მოციქულთა საქმეების წიგნში აღწერილია, როგორ ხდებოდა ეს პრაქტიკაში: „ანტიოქიის ეკლესიაში იყვნენ წინასწარმეტყველნი და მოძღვარნი: ბარნაბა და სიმონი, რომელსაც ერქვა ნიგერი, ლუციუს კირენელი, ჰეროდე მეოთხედმთავრის ძუძუმტე მანაენი და სავლე. უფალს რომ მსახურებდნენ და მარხულობდნენ, უთხრა მათ სულმა წმიდამ: გამომირჩიეთ  ბარნაბა და სავლე იმ საქმისთვის, რისთვისაც ვუხმე მათ“ (საქმ. 13:1.2).

მოციქულები უშუალოდ იყვნენ მოხეტიალე მქადაგებლები, ამასთან ისინი მხოლოდ ქრისტიანობის საფუძვლებს ქადაგებდნენ, აარსებდნენ თემს და ნელა მიდიოდნენ შორს. დიდაქეს ძეგლი ანუ 12 მოციქულის ქადაგება ( I ს.-ის ბოლო -II ს.-ის დასაწყისი) ამბობს: „ნებისმიერი მოციქული, რომელიც მოდის თქვენთან, მიიღეთ, როგორც უფალი... ის არ უნდა დარჩეს თქვენთან ერთზე მეტი დღე, ხოლო თუ საჭიროება მოითხოვს, ორზე მეტი დღე“. ეს მოთხოვნა ეხება  იმ შემთხვევებს, როცა მოციქული უკვე არსებულ ქრისტიანულ თემში შედიოდა. ამასთან, დიდაქე მოითხოვს, რომ წასვლისას მოციქულმა წაიღოს მხოლოდ შემდგომი გზისთვის საჭირო საკვები და გვაფრთხილებს, რომ თუ მოციქული ფულს მოითხოვს, ის - ცრუ მოციქულია.

წინასწარმეტყველები - ეს უკე უფრო საფუძვლიანი მისიონერები არიან იმ გაგებით, რომ ისინი უკვე შექმნილ თემებში ქადაგებდნენ, შეეძლოთ იქ უფრო დიდხანს დარჩენა, ზოგჯერ კი - სამუდამოდაც, მორწმუნეებს ასწავლიდნენ არა მხოლოდ ქრისტიანობის საფუძვლებს, არამედ მათ ყველაფერს უფრო დეტალურად და საფუძვლიანად უხსნიდნენ, ასრულებდნენ ღვთისმსახურებას. ისინი თემისგან იღებდნენ კარგ ფულად და მატერიალურ სარჩოს, თუმცა, ამასთან არ ასრულებდნენ არანაირ ადმინისტრაციულ ფუნქციას.

მოციქულების, წინასწარმეტყველებისა და დიდასკალების მსახურება, რომელთაც სულიწმინდა მართავდათ, აერთიანებდა მთელს ეკლესიას. თემები, რომელთაც ისინი აფუძნებდნენ სხვადასხვა ქალაქსა და ქვეყანაში იღებდა ერთსადაიმავე სწავლებას, განვითარების ერთასადაიმავე მიმართულებას.

მასწავლებლები ანუ დიდასკალები იგივეს ასრულებდნენ, რასაც წინასწარმეტყველნი, თუმცა მათი მსახურება უფრო ნაკლებად ქარიზმატული იყო და ეფუძნებოდა საკუთარ გადაწყვეტილებას გამხდარიყვნენ მასწავლებლები, ხოლო თავად სწავლება მათი მხრიდან უფრო ატარებდა ინტელექტუალური ცოდნის და არა ქარიზმატული გამოცხადების ფორმას.

მოციქულები, წინასწარმეტყველები და დიდასკალები ეკლესიაში პატივისცემითა და მეტი ავტორიტეტით სარგებლობდნენ, ვიდრე ეპისკოპოსები. ამის შესახებ გვატყობინებენ ადრექრისტიანული ძეგლები. მაგალითად, დიდაქე, მოუწოდებს რა მორწმუნეებს პატივი სცენ ეპისკოპოსებს, მათ უთანაბრებს წინასწარმეტყველებს და დიდასკალებს, რაც ადასტურებს იმას, რომ ეს უკანაკსნელი სარგებლობდა უზადო ავტორიტეტით, ხოლო ეპისკოპოსებისადმი პატივისცემა სასწავლი იყო. „ნუ იქნებით გულგრილი ეპისკოპოსების მიმართ, მათ პატივი უნდა სცეთ წინასწარმეტყველებთან და დიდასკალებთან ერთად; რამეთუ ისინი თქვენთვის ასრულებენ წინასწარმეტყველებისა და დიდასკალებისადმი მსახურებას“. აქ ასევე გვხვდება მითითება იმაზე, რომ წინასწარმეტყველების, დიდასკალების და ასევე მოციქულების ფუნქციები დროთა განმავლობაში ეპისკოპოსებზე გადავიდა. ხოლო თავად ეს ქარიზმატული მსახურება ქრება ეკლესიაში  II  საუკუნის მიჯნაზე.

მოციქულების, წინასწარმეტყველებისა და დიდასკალების მსახურება, რომელთაც სულიწმინდა მართავდათ, აერთიანებდა მთელს ეკლესიას. თემები, რომელთაც ისინი აფუძნებდნენ სხვადასხვა ქალაქსა და ქვეყანაში იღებდა ერთსადაიმავე სწავლებას, განვითარების ერთასადაიმავე მიმართულებას. ეს თემები ერთსადაიმავე რწმენას აღიარებდნენ, ამასთან, იმ პერიოდში ჯერ კიდევ არ იყო ჩამოყალიბებული ახალი აღთქმის წიგნების კანონი, არც ეკლესიის ცხოვრების დაწერილი წესები, არც მკაფიო სარწმუნოებრივი სწავლების ფორმულირებები. უფლის ამ მსახურების საქმიანობა ასევე ზედმეტს ხდიდა საეკლესიო საკითხებისა და სხვადასხვა თემს შორის წარმოქმნილი უთანხმოების გადაწყვეტის ერთიან ფორმას.

მიტროპოლიებისა და საპატრიარქოების აღმოცენება

ძველად ეპისკოპოსების რაოდენობა ძალიან დიდი იყო, პრაქტიკულად ყველა ქრისტიანულ თემს ჰყავდა თავისი ეპისკოპოსი. II-III საუკუნეების დოკუმენტის ტექსტი, რომელიც მეცნიერებაში ცნობილია, როგორც Canones ecclesiastici (საეკლესიო კანონები ან წმინდა მოციქულთა კანონები (არ აგვერიოს მოციქულთა წესებთან)) გულისხმობს იმას, რომ თემს, რომელიც შედგება სულ 12 მორწმუნესგან, შეუძლია აირჩიოს ეპისკოპოსი და გაითვალისწინოს კიდეც იმ თემებში ეპისკოპოსის არჩევის მექანიზმი, რომელიც 12-ზე ნაკლებ ქრისტიანს მოიცავს.

ეპისკოპოსი იყო ბევრი, მათი უფლებამოსილებები არ სცდებოდა თემის ჩარჩოებს და ყველა მათგანი ბუნებრივი სახით იყო ერთმანეთის თანასწორი. თუმცა, იმის მიხედვით, თუ როგორ ქრებოდა მოციქულების, წინასწარმეტყველებისა და დიდასკალების საქმიანობა, ჩნდებოდა საეკლესიო მართვის ისეთი ფორმის მოთხოვნილება, როგორიცაა საეკლესიო კრება. ამავდროულად, ქრისტიანული თემების ეპისკოპოსებზე გადადის მისიონერული ფუნქციაც. ის უპირატესად ვლინდება იმაში, რომ ქალაქების ეპისკოპოსები იწყებენ ქრისტიანული თემების უახლოეს დასახლებებში დაფუძნებას, რომელთა სათავეშიც დგებიან პრესვიტერები ( ამ თანამდებობის თანამედროვე გაგებით) ან დიაკონები.

ეპისკოპოსების უფლებამოსილებები არ სცდებოდა თემის ჩარჩოებს და ყველა მათგანი ერთმანეთის თანასწორი იყო. თუმცა, იმის მიხედვით, თუ როგორ ქრებოდა მოციქულების, წინასწარმეტყველებისა და დიდასკალების საქმიანობა, ჩნდებოდა საეკლესიო მართვის ისეთი ფორმის მოთხოვნილება, როგორიცაა საეკლესიო კრება.

ხშირად ასეთ თემებს, განსაკუთრებით უფრო დიდ დასახლებებში, სათავეში ასევე უდგანან ეპისკოპოსები, მაგრამ რომლებიც უკვე იმყოფებიან დაქვემდებარებულ მდგომარეობაში ქალაქის ეპისკოპოსთან. ასეთ ეპისკოპოსებს უწოდებდნენ ქორეპისკოპოსებს. და თუ ამ ინსტიტუტის ჩამოყალიბების საწყის ეტაპზე, ქორეპისკოპოსები უტოლდებოდნენ ან თითქმის უტოლდებოდნენ ეპისკოპოსებს, დროთა განმავლობაში მათი უფლებამოსილებები ვიწროვდება და ნაწილდება ქალაქის ეპისკოპოსის სასარგებლოდ, რომელზეც ისინი იყვნენ დამოკიდებულნი.

სოფლის შემოგარენში ქრისტიანული თემების სიმრავლის მიხედვით იზრდება ქორეპისკოპოსების რაოდენობაც. მაგალითად,  წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი თავის ქმნილებებში მიუთითებს, რომ წმინდა ბასილი დიდის საეპისკოპოსო ოლქში 50 ქორეპიკოპოსი იყო. ისინი ბუნებრივი სახით შეადგენდნენ კრებას ეპისკოპოსთან  მნიშვნელოვანი საკითხების გადაწყვეტის დროს. ქორეპისკოპოსების უფლებამოსილებების შემცირება საბოლოო ჯამში უთანასწორებს მათ პრესვიტერებს და IV საუკუნის ბოლოსთვის ეს ინსტიტუტი საერთოდ ქრება.

გარდა ამისა, ახლოს მდებარე საეპისკოპოსო ოქლები, დროთა განმავლობაში ერთმანეთისკენ ისწრაფვიან, წარმოქმნიან რა უკვე მიტროპოლიების ოლქს, „პირველი ეპისკოპოსის“ ან მიტროპოლიტის მეთაურობით. თავად ტერმინი „მიტროპოლიტი“ პირველად გვხვდება პირველი მსოფლიო საეკლესიო კრების წესებში (325 წ.), თუმცა, თავად ეს ინსტიტუტი ჩნდება II საუკუნის ბოლოს -III საუკუნის დასაწყისში.

წმინდა მოციქულების წესი 34 გვამცნობს: „ყველა ხალხის ეპისკოპოსმა უნდა იცოდეს მათში პირველი და ის ცნოს მეთაურად და არაფერი არ მოიმოქმედოს მასთან შეჯერების გარეშე: ყველამ მხოლოდ ის უნდა აკეთოს, რაც მის ეპარქიას ეხება და მის კუთვნილ ტერიტორიებს. პირველმაც არაფერი არ უნდა განახორციელოს სხვებთან შეთანხების გარეშე. რამეთუ ასე იქნება ერთსულოვნება და განდიდდება უფალი მამისა და ძისა და სულიწმიდის სახით“. აქ ვხედავთ, რომ ყველა ეპისკოპოსის თანასწორობისას მოქმედებასა და სწავლებაში, ადმინისტრაციული ფუნქციების განხორციელებაში უკვე ერთგვარი სუბორდინაცია ჩნდება.

მიტროპოლიის ოქლების ცენტრად ბუნებრივი სახით ხდებიან რომის იმპერიის დიდი და სამოქალაქო კუთხით მნიშვნელოვანი ქალაქები: რომი, ალექსანდრია, ანტიოქია და ა.შ. როგორც წესი, ამ ქალაქებში ქრისტიანული თემები დაარსებულია მოციქულების მიერ 12-თა შორის და ეს გარემოება  მათ ანიჭებდა კიდევ უფრო დიდ ავტორიტეტს.

მიტროპოლიის ოქლების ცენტრად ბუნებრივი სახით ხდებიან რომის იმპერიის დიდი და სამოქალაქო კუთხით მნიშვნელოვანი ქალაქები: რომი, ალექსანდრია, ანტიოქია და ა.შ. როგორც წესი, ამ ქალაქებში ქრისტიანული თემები დაარსებულია მოციქულების მიერ 12-თა შორის და ეს გარემოება  მათ ანიჭებდა კიდევ უფრო დიდ ავტორიტეტს. იმის მიხედვით, თუ როგორ მტკიცდებოდა ქრისტიანობა ამ ქალაქებში, იზრდებოდა მორწმუნეთა რიცხვიც, ის გავრცელდა უახლოეს, ნაკლებად მნიშვნელოვან ქალაქებში, რომლებშიც ქრისტიანული თემები უყურებდნენ მათი პროვინციის მთავარი ქალაქის თემს, როგორც თავის „დედა-ეკლესიას“. დღეს ეს ტერმინი პატრიარქ ბართლომეს მეთაურობაზე პრეტენზიების წყალობით აღმოჩნდა დისკრედიტირებული, თუმცა ამის მიუხედავად.

ისეთი მეორეხარისხოვანი ქალაქების ეპისკოპოსები მეტროპოლიების ეპისკოპოსებს უყურებდნენ, როგორც თავიანთ უფროს და უფრო ავტორიტეტულ ძმებს. II  საუკუნის ბოლოდან -III საუკუნის დასაწყისიდან ჩნდება ეკლესიის კრების მიერ მართვის ფორმა, ამ დროიდან რეგულარულად ხდება ადგილობრივი კრებების მოწვევა, რომელიც უპირატესად შედგებოდა ერთი მიტროპოლიის ეპისკოპოსებისგან. ეს სრულიად გასაგები მიზეზების გამო კიდევ უფრო მეტად ამაღლებს მიტროპოლიის ეპისკოპოსებს. მას მეტი შესაძლებლობა გააჩნია აცნობოს ყველა ეპისკოპოსს კრების მოწვევის თაობაზე, უფრო დიდ და კეთილმოწყობილ ქალაქში მოხერხებულად მიიღოს და განათავსოს სტუმრები. იქ, როგორც წესი, არის ტაძრები ან სხვა შენობები, რომლებიც დაიტევენ დიდი რაოდენობით მონაწილეებს. და ბოლოს, დიდი ქალაქის ეპისკოპოსისთვის უფრო მოსახერხებელია აცნობოს ადამიანებს საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებების შესახებ და ხორცი შეასხას მათ ცხოვრებაში.

ასევე უნდა დავამატოთ, რომ დიდ ქალაქებში უფრო აქტიური იყო ეკონომიკური საქმიანობაც, რისი შედეგიც იყო თემის უფრო არსებითი ფინანსური შესაძლებლობები ამ ქალაქებში. ყვაოდა განათლება და მეცნიერება, რაც თემებს აძლევდა უფრო განათლებულ კლირიკოსებსა და მრევლს.

12 მოციქულთაგან ქრისტიანული თემის დაფუძნება თავისთავად არ აქცევდა ასეთ თემს მიტროპოლიად. მაგალითად, მოციქულებმა დააარსეს თემები ისეთ ქალაქებში, როგორიცაა ტროადა, ლისტრა და ა.შ. თუმცა, მათ არასდროს ჰქონიათ არანაირი უპირატესობა. იერუსალიმი კი, რომელსაც ზოგიერთ ძეგლში ეწოდება „თავად იესო ქრისტეს კათედრა“, II-III საუკუნეებში იყო  პალესტინის კესარიის ეპისკოპოსის დაქვემდებარებაში. ამა თუ იმ ქალაქის აღზევებაში ყველაზე მთავარი გადამწყვეტი ფაქტორი იყო მისი პოლიტიკური და ადმინისტრაციული მნიშვნელობა და არა კათედრის სიძველე, სამოციქულო წარმოშობა თუ სხვა ღრმად, რელიგიური მიზეზები.

ცენტრალიზაციის პროცესები, რაც დამახასიათებელი იყო II-III საუკუნეებში ეკლესიისთვის, გამოიწვია მიტროპოლიების წარმოქმნა, შემდგომში საპატრიარქოების წარმოქმნაში გადაიზარდა. III საუკუნეში რომის იმპერიის თოთოეულ მთავარ პროვინციულ ქალაქში, ყოველ სამოქალაქო მიტროპოლიაში ყალიბდება საეკლესიო სამიტროპოლიო კათედრა, ხოლო რადგანაც ასეთი სამოქალაქო მიტროპოლიები საკმაოდ ბევრი იყო, მიტროპოლიტების რაოდენობაც შესაბამისი გახლდათ.

მათ შორის თანდათან ხდება ყველაზე მთავარი და მნიშვნელოვანი ქალაქების მიტროპოლიტების ამაღლება, რომლებიც დროთა განმავლობაში იძენენ პატრიარქების სტატუსს. ამდენად, საპატრიარქოების წარმოქმნა წარმოადგენს მიტროპოლიებისა და სამიტროპოლიო ოლქების სისტემის განვითარების ლოგიკურ გაგრძელებას. პატრიარქების დამოკიდებულება მიტროპოლიტების მიმართ, მათი ფუნქციები და უფლებამოსილებები ისეთივეა, როგორც თავად მიტროპოლიტების უფლებამოსილებები მათ დაქვემდებარებაში მყოფ ეპისკოპოსებთან მიმართებაში. ესაა სასამართლოს, აპელაციების, ეპისკოპოსების არჩევაზე ზედამხედველობისა და მათი ქიროტონიის, საეკლესიო კრებების მოწვევისა და ხელმძღვანელობის უფლება.

კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს წარმოქმნა

ქრისტიანული ისტორიის პირველ ათასწლეულში წარმოქმნილი ხუთი საპატრიარქოდან მხოლოდ სამი ჩამოყალიბდა იმ ბუნებრივი გზით, რომელზეც ზემოთაა საუბარი. ესაა რომის, ალექსანდრიისა და ანტიოქიის საპატრიარქოები. რაც შეეხება ორ სხვა, იერუსალიმისა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს, მათი ფორმირება ცოტა სხვაგვარი იყო. იერუსალიმის საპატრიარქოს შესახებ ვიტყვით მხოლოდ იმას, რომ იერუსალიმის დანგრევისა და მის ადგილას ქალაქ ელია კაპიტოლინის წარმოქმნის შემდეგ, უპირატესად წარმართი მოსახლეობით, ამ ქალაქის ქრისტიანულმა თემმა დაკარგა თავისი ყოფითი მნიშვნელობა და დროთა განმავლობაში აღმოჩნდა პალესტინის კესარიის მიტროპოლიტის, ეს კი თავის მხრივ - ანტიოქიის საპატრიარქოს დაქვემდებარების ქვეშ. მისი საპატრიარქოს სტატუსში აყვანა ხდება მას შემდეგ, რაც იმპერატორ კონსტანტინე დიდის დროს გაიხსნა უფლის საფლავი, მოპოვებულ იქნა ჯვრის წმინდა ხე და აიგო ქრისტიანული ტაძრები. რაც შეეხება კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს, მისი აღზევება ხდება კონსტანტინოპოლის, როგორც იმპერიის ახალი დედაქალაქის ჩამოყალიბებასთან ერთად.

პირველი ხსენება პატრიარქების უფლებების შესახებ, რომლებიც ჯერ კიდევ მაშინ ასე იწოდებოდენ, შედის I მსოფლიო საეკლესიო კრების (325 წ.) მე-6 წესში. ის გვამცნობს: „შენარჩუნდეს ძველი ადათ-წესები, მიღებული ეგვიპტეში, ლიბიაში და პენტაპოლში, რათა ალექსანდრიის ეპისკოპოსს ჰქონდეს ძალაუფლება ყველაზე.  ეს ეხება რომის ეპისკოპოსსაც. ამის მსგავსად, ანტიოქიაშიც და სხვა მხარეებშიც უპირატესად შენარჩუნდეს ეკლესიების უპირატესობები“.

როგორც ვხედავთ, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო უკვე არ არის ნახსენები, მაგრამ ნახსენებია ერთგვარი „სხვა მხარეები“, რომელთა ეპისკოპოსებსაც ჰქონდათ პატრიარქის უფლებები. რა მხარეებია ნახსენები II მსოფლიო საეკლესიო კრების (381 წ.) მე-2 წესში, რომელიც იმეორებს  და აკონკრეტებს II მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-6 წესს: „ მხარის ეპისკოპოსებმა არ გაავრცელონ თავიანთი ძალაუფლება მისი მხარის ფარგლებს გარეთ და არ აურიონ ეკლესიები ერთმანეთში: თუმცა, წესის მიხედვით, ალექსანდრიის ეპისკოპოსმა მართოს მხოლოდ ეგვიპტის ეკლესიები; აღმოსავლეთის ეპისკოპოსებმა მართონ მხოლოდ აღმოსავლეთი, ანტიოქიის ეკლესიის უპირატესოებების შენარჩუნებით, რაც აღიარებულია ნიკეას კრების მიერ; ასევე ასიის მხარის ეპისკოპოსებმა მხოლოდ ასიაში მართონ; პონტოს ეპისკოპოსებმა მხოლოდ პონტოს მხარეში, თრაკიის ეპისკოპოსებმა მხოლოდ თრაკიაში“.

ანუ, ამ წესის თანახმად, IV  საუკუნის ბოლოს საპატრიარქო იყო არა ხუთი, არამედ ექვსი: რომის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის, ეფესოს (ასია), კაპადოკიის კესარია (პონტო) და ირაკლიის (თრაკია).

ამ დროისთვის კონსტანტინოპოლი უკვე იყო იმპერიის ჩამოყალიბებული დედაქალაქი და II  მსოფლიო კრებამ, რომელიც უკვე კონსტანტინოპოლში ჩატარდა, გადაწყვიტა ამ ქალაქის ეპისკოპოსისთვის გარკვეული საპატიო უფლებების მინიჭება. ამის შესახებ საუბარია ამ კრების მე-3 წესში: „კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსს ღირსების უპირატესობები გააჩნია რომის ეპისკოპოსთან შედარებით, რადგანაც მისი ქალაქი არის ახალი რომი“.

კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის იურისდიქცია მხოლოდ კონსტანტინოპოლზე ვრცელდებოდა, ხოლო ადმინისტრაციულად (ფორმალურად) ის მხოლოდ ირაკლიის ეპისკოპოსს ექვემდებარებოდა.

აქ აბსოლუტურად არაფერია ნათქვამი კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის უფლებებზე, რადგანაც ისინი არაფრით განსხვავდებიან ჩვეულებრივი ეპისკოპოსების უფლებებისგან, რომლებიც მიტროპოლიტებს ემორჩილებიან. თუ მე-2 წესში საუბარია იმაზე, თუ რომელიც მხარეები ექვემდებარებიან ალექსანდრიის, ანტიოქიის, ეფესოს და ა.შ. ეპისკოპოსებს (პატრიარქებს), მე-3 წესი მხოლოდ კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის, როგორც ქალაქის და არა მხარის ეპისკოპოსის ღირსების უპირატესობაზე მეტყველებს. მისი იურისდიქცია ვრცელდებოდა მხოლოდ კონსტანტინოპოლზე, ხოლო ადმინისტრაციულად (ფორმალურად) ის ექვემდებარებოდა ირაკლიის ეპისკოპოსს. ეს ძალიან სასაცილოა, მაგრამ მაშინ სიტუაცია დაახლოებით ისეთი იყო, რომლის მოწყობასაც ფანარიოტები შეეცადნენ მეუ-ში თავიდან, რათა ფილარეტ დენისენკო მოექონათ: საპატიო პატრიარქი მიტროპოლიტის დაქვემდებარებაში იყო.

დროთა განმავლობაში კონსტანტინოპოლის ეს „საპატიო პატრიარქობა“  ხდება ფაქტიური პატრიარქობა და ბოლოს იურიდიულად მტკიცდება IV მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე (451 წ.), რომლის 28-ე წესი გვამცნობს: „იგივეს ვადგენთ იმავე კონსტანტინოპოლის, ახალი რომის წმინდა ეკლესიების უპირატესობებზე. რამეთუ ძველი რომის ტახტს მამებმა მიანიჭეს უპირატესობები: რამეთუ იყავი სამეფო ქალაქი. იმავე ზრახვით ასორმოცდაათმა ეპისკოპოსმა მიანიჭა თანაბარი უპირატესობები ახალი რომის უწმინდეს ტახტს, რამეთუ ქალაქმა, რომელმაც მიიღო პატივი იყოს მეფისა და სინკლიტის ქალაქი და რომელსაც გააჩნია თანაბარი უპირატესობები ძველი აღთქმის რომის თანასწორად, საეკლესიო საქმეებშიც იქნება ამაღლებული მსგავსად და იქნება ამით მეორე.

მხარეების, პონტოს, ასიისა და თრაკიის მიტროპოლიტები, ასევე ზემოთ აღნიშნული მხარეების სხვა ტომების ეპისკოპოსები დაინიშნებიან უწმინდესი კონსტანტინოპოლის ეკლესიის ზემოთ აღნიშნული უწმინდესი ტახტის მიერ: ყველა ზემოთ აღნიშნული მხარის მიტროპოლიტმა უნდა დანიშნოს ეპარქიის ეპისკოპოსი, როგორც ეს საღვთო წესითაა მითითებული. თავად, ზემოთ აღნიშნული მხარეების მიტროპოლიტები უნდა დაინიშნოს კონსტანტინოპოლის არქიეპისკოპოსის მიერ, არჩევის წესით, თანხმობით და მისთვის ამის წარდგენით“.

როგორც ვხედავთ, ეს წესი II  მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-3 წესისგან განსხვავებით, რომელზეც ის მიუთითებს, მეტყველებს არა ღირსების, არამედ კონკრეტული საპატრიარქო უფლებების უპირატესობებზე. ამასთან, IV  მსოფლიო საეკლესიო კრება ჩამოთვლის, თუ კონკრეტულად რომელი მხარეები ექვემდებარებიან კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის ხელისუფლებას, არ აძლევს რა მას უფლებას გაავრცელოს თავისი ძალაუფლება მათ ფარგლებს მიღმა. ეს მხარეები კი, ძნელი არაა ამის შენიშვნა,  არის სწორედ ის ამი საპატრიარქო: ეფესოს, კაპადოკიის კესარია და ირაკლიის ანუ ეს საპატრიარქოები კონსტანტინოპოლის დედაქალაქის სტატუსისა და მასთან ტერიტორიული სიახლოვის გამო, გაუქმდა და დაექვემდებარა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს.  სხვათაშორის, რომის პაპის ლეგატებმა გააპროტესტეს ეს წესები, ხოლო თავად პაპი მას არ ცნობდა ასწლეულების განმავლობაში.

თუმცა, ასეთი დაქვემდებარება მოხდა ბუნებრივი სახით IV-V საუკუნეების განმავლობაში და IV მსოფლიო საეკლესიო კრების მიერ მხოლოდ იურიდიულად დაფიქსირდა.  იმპერიის დედაქალაქში ხშირად ჩადიოდნენ სხვადასხვა მიზეზით იერარქები სხვა ქალაქებიდან და ყველა მათგანი იყო კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის სტუმარი. ხშირად, მათი  ყოფნით სარგებლობისას, მათგან ხდებოდა საეკლესიო კრების შედგენა სხვადასხვა საეკლესიო საკითხის გადასაწყვეტად, რომელზეც თავმჯდომარეობას იგივე კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსი სწევდა. როგორც სამეფო ქალაქის ეპისკოპოსი, მას ასევე შეეძლო იმპერატორის წინაშე სხვა მღვდელმთავრებისადმი შუამავლობა და სხვა საკითხების გადაწყვეტა. ყოველივე ეს ხელს უწყობდა იმას, რომ სწორედ კონსტანტინოპოლის მღვდელმთავარი სარგებლობდა ფაქტიურად პატრიარქის უფლებებით და არა ზემოთ აღნიშნული სამი მხარის ეპისკოპოსები.

მაგალითად, საეკლესიო ისტორიკოსი თეოდორიტი წერს კონსტანტინოპოლის არქიეპისკოპოს იოანე ოქროპირის შესახებ (347-407 წწ.): „იოანე ზრუნავდა არა მხოლოდ თავის ქალაქზე, არამედ მთელს თრაკიაზე, ასევე აზიაზეც და პონტოს მხარეზეც“. შედეგად, წმინდა იოანე ოქროპირის კათედრიდან გადაყენების შემდეგ, სხვა ეკლესიების საქმეებში იმ მომენტში არაკანონიკურ ჩარევაში მას ბრალს დასდებენ სხვა ბრალდებებთან ერთად.

დასკვნები

ამ მოკლე ისტორიული ექსკურსიდან შეიძლება შემდეგი დასკვნების გაკეთება:

ჯერ ერთი, ეკლესიის მთელ ადმინისტრაციულ სისტემას პატრიარქებთან, მიტროპოლიის ოლქებთან და ასევე შემდეგ წარმოქმნილ საეგზარქოსოებთან, ავტონომიებთან ერთად და ა.შ. არ გააჩნია არანაირი საკრალური მნიშვნელობა, არც სამოციქულო წარმოშობა. ის წარმოიქმნა იმ პერიოდში ჩამოყალიბებული კონკრეტული პოლიტიკური და სხვა პირობების გამო. რაღაც ეტაპზე ეკლესიამ თავისი გონებით ჩათვალა, რომ ადმინისტრაციული მოწყობის ასეთი ფორმები იქნებოდა ყველაზე ეფექტური.

მეორეც, დროთა განმავლობაში და ისტორიული პირობების ცვლილებასთან ერთად, ეს ფორმებიც ვითარდებოდა და სახეს იცვლიდა. შემდგომი  მსოფლიო საეკლესიო კრებები უკვე სხვაგვარად არეგულირებდა ურთიერთობებს ადგილობრივ ეკლესიებს შორის, ვიდრე წინამორბედი საეკლესიო კრებები. აქედან გამომდინარეობს ის, რომ ეკლესიას, როგორც ცოცხალ ორგანიზმს უფლება აქვს შეცვალოს მართვის ეს ფორმები, ახალ ისტორიულ პირობებთან მიმართებაში, რადგანაც ისინი არ შეადგენენ ქრისტიანული რწმენის საგანს. სწორედ, ამას ვხედავთ ჩვენ. მაგალითად, ჯერ კიდევ რამოდენიმე ასეული წლის წინ არ არსებობდა ისეთი ცნება, როგორიცაა ავტონომიური ეკლესია.

მესამე, მტკიცება, რომ ეკლესიას შეუძლია არსებობა მხოლოდ და უშუალოდ ხუთი საპატრიარქოს (საკმაოდ პოპულარული იყო შუა საუკუნეებში) სახით, არ გააჩნია არც ისტორიული და მითუმეტეს, არც დოგმატური საფუძველი. როგორც უკვე ითქვა, II  მსოფლიო საეკლესიო კრება ახსენებს ექვს საპატრიარქოს, რომელთა შორის არაა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო.

მეოთხე, თავისი ამაღლებული და საპატრიარქო უფლებებით, კონსტანტინოპოლის ეკლესია უნდა უმადლოდეს იმას, რომ კონსტანტინოპოლი იყო იმპერიის დედაქალაქი. IV მსოფლიო საეკლესიო კრების 28-ე წესი ამის შესახებ ნათლად გვამცნობს: „რამეთუ ის იყო სამეფო ქალაქი... ქალაქი, რომელმაც მიიღო მეფისა და სინკლიტის ქალაქის პატივი“. აქედან გამომდინარეობს ის, რომ თუ პირობები არაა, რომელსაც ეფუძნება მოცემული წესი, თავად ის, როგორც მინიმუმი, კარგავს თავის მნიშვნელობას.

ანუ შეიძლება თამამად ვამტკიცოთ, რომ კონსტანტინოპოლელი იერარქების დღევანდელი მცდელობები დაასაბუთონ თავიანთი განსაკუთრებული უფლებები მსოფლიო საეკლესიო კრებებზე მითითებებით, არაა საფუძვლიანი, არც ისტორიულად და არც კანონიკურად.