უმე-ის ავტონომია და დონეცკის მიტროპოლიტის მოხსნა

დონეცკის მიტროპოლიტი ილარიონი. ფოტო: СПЖ

2024 წლის 24 ოქტომბერს რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის სინოდმა გადაწყვიტა დონეცკის ეპარქიის საყდარიდან გათავისუფლებულიყო მიტროპოლიტი ილარიონი. ეს გადაწყვეტილება მიღებულ იქნა ცალმხრივად, უკრაინის მართლმადიდებელ ეკლესიასთან კოორდინაციის გარეშე, მიუხედავად იმისა, რომ მოსკოვის საპატრიარქოს წარმომადგენლებისთვის უმე აღიარებულია სიტყვით და ქაღალდზე, როგორც თვითმმართველი ეკლესია. ამ სტატიაში შევეცდებით შევეხოთ ამ გადაწყვეტილების კანონიკურ და ეთიკურ ასპექტებს და ასევე განვიხილოთ მისი შედეგები უმე-ისთვის და მთელი მართლმადიდებლური სამყაროსთვის.
რას ამბობს პატრიარქ ალექსი II-ის წერილი?

1990 წელს პატრიარქმა ალექსი II-მ გამოსცა ტომოსი, რომლის მიხედვითაც უმე აღიარებული იქნა ავტონომიურ და თვითმმართველ ეკლესიად რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის შემადგენლობაში. ეს დოკუმენტი ნათლად აწესებს, რომ უმე არის სრულიად დამოუკიდებელი საშინაო საქმეების მართვაში, რაც იმას ნიშნავს, რომ იგი დამოუკიდებლად ნიშნავს და ათავისუფლებს ეპისკოპოსებს, ან ქმნის და აუქმებს ეპარქიებს.

დონეცკის ეპარქია, რომელიც მდებარეობს უკრაინის აღმოსავლეთ ნაწილში, 1996 წლიდან იმყოფებოდა მიტროპოლიტ ილარიონის ხელმძღვანელობის ქვეშ, რომელმაც ამისთვის წარმოუდგენელად ბევრი გააკეთა (მოვიყვანოთ მხოლოდ ის ფაქტი, რომ მისი მსახურების დასაწყისში ათეული ეკლესია იყო დონეცკის ოლქში და ახლა ასზე მეტია).

ასევე, 2014 წლიდან დონბასში მიმდინარე კონფლიქტის კონტექსტში, მიტროპოლიტმა ილარიონმა დაიკავა თანმიმდევრული სამშვიდობო პოზიცია, ცდილობდა ყოფილიყო ადამიანი, რომლის ამოცანაა მაქსიმალურად შეამსუბუქოს სამწყსოს ტკივილი საომარი მოქმედებების დროს. სწორედ ამ მიზეზით, მმართველი არის მორალური და სულიერი ავტორიტეტი დონბასში მცხოვრები ხალხის დიდი ნაწილისთვის.

ამ კუთხით, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის სინოდის გადაწყვეტილება მისი თანამდებობიდან გადაყენების შესახებ რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის წესდებაში ჩვეული პროცედურების დაცვით (ყოველ შემთხვევაში ფორმალურად) არ არის აღქმული, როგორც უკიდურესად პრობლემური ნაბიჯი.

რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის დამოკიდებულება უმე-ის ავტონომიისადმი

რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის წესდების თანახმად, უმე აღიარებულია თვითმმართველ ეკლესიად, რომელსაც აქვს უფლება დამოუკიდებლად მართოს თავისი შიდა საქმეები. ამ წესდებაში ცალსახად ნათქვამია, რომ ისეთი საკითხები, როგორიცაა ეპისკოპოსების დანიშვნა ან გადაყენება, თავად უმე-ის იურისდიქციაში შედის.

თვითმმართველი სტატუსის აღიარება არა მხოლოდ ფორმალობაა, არამედ ვალდებულებაა პატივი სცეს უმე-ის ავტონომიას და მის უფლებას დამოუკიდებლად გადაჭრას უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიისა და მისი მორწმუნეების საჭიროებებსა და გამოწვევებთან დაკავშირებული საკითხები.

გარდა ამისა, უმე-ისთვის დამოუკიდებელი სტატუსის მინიჭება ითვალისწინებს მისი წესდების პატივისცემას, რომელშიც ნათლად არის ნათქვამი, რომ გადაწყვეტილებები ეპისკოპოსების დანიშვნასთან ან გადაყენებასთან დაკავშირებით უნდა მიიღოს უმე-ის სინოდმა ან უმე-ის ეპისკოპოსთა საბჭომ.

თუმცა, მიტროპოლიტ ილარიონის შემთხვევაში, რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის სინოდმა ცალმხრივად გადაწყვიტა, რომ:

1. მიუთითებს უმე-ის მიმართ უპატივცემულობაზე;

2. საუბრობს რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის ხელმძღვანელობის უუნარობაზე, დაიცვას საკუთარი დაპირებები და შეთანხმებები;

3. წარმოადგენს კანონიკური უფლებამოსილების მნიშვნელოვან გადამეტებას.

კანონების დარღვევა მიტროპოლიტ ილარიონის საქმეში

კანონიკური სამართალი ყოველთვის ხაზს უსვამდა მართლმადიდებლურ ეკლესიებს შორის იურისდიქციის საზღვრების პატივისცემის მნიშვნელობას. ეს პრინციპი ხელს შეუწყობს ერთიანობისა და ურთიერთპატივისცემის შენარჩუნებას სხვადასხვა მართლმადიდებლურ იურისდიქციებს შორის. სწორედ ამ პრინციპს მიმართა მოსკოვის საპატრიარქომ 2018 წელს, როდესაც პატრიარქმა ბართლომეოსმა მეუ-სთვის ტომოსი გამოსცა.

მესამე მსოფლიო კრების მერვე კანონი პირდაპირ უკრძალავს ნებისმიერ ეპისკოპოსს სხვა ეპისკოპოსის იურისდიქციაში ჩარევას. ვკითხულობთ: „რათა არცერთმა ღვთისმოყვარე ეპისკოპოსმა არ გაავრცელოს ძალაუფლება სხვა ეპარქიაზე, რომელიც ადრე და თავიდან არ იყო მისი ან მისი წინამორბედების ხელში: მაგრამ თუ ვინმემ ძალით დაიმორჩილა რომელიმე ეპარქია, დაე დაგვიბრუნოს: ,,არ დაირღვეს მამის წესები: ნუ შემოიჭრება ამქვეყნიური ძალაუფლების ამპარტავნობა წმინდა წეს-ჩვეულებების საფარქვეშ და ნელ-ნელა, შეუმჩნევლად არ დავკარგოთ თავისუფლება, რომელიც ჩვენმა უფალმა იესო ქრისტემ, ყველა ადამიანის განმათავისუფლებელმა, თავისი სისხლით მოგვცა“.

ანალოგიურად, მეორე მსოფლიო კრების მეორე კანონი ხაზს უსვამს იურისდიქციის საზღვრების პატივისცემის აუცილებლობას, აფრთხილებს ერთი ეკლესიის მიერ მეორის ტერიტორიის კონტროლის ნებისმიერ მცდელობას:

„თუ ისინი არ არიან მოწვეულნი, ეპისკოპოსები არ უნდა გასცდნენ თავიანთი ტერიტორიის საზღვრებს ხელდასხმისთვის ან სხვა საეკლესიო ბრძანებისთვის. საეკლესიო რეგიონებთან დაკავშირებით ზემოაღნიშნული წესის დაცვით, ცხადია, რომ ყოველი რეგიონის საქმეებს ნიკეაში განსაზღვრული იმავე მხარის საბჭო ადგენს“.

ამ ორი წესიდან (ისევე, როგორც რიგი სხვა წესებიდან) სავსებით აშკარა ხდება, რომ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდა სინოდს არ ჰქონდა უფლება შეჭრილიყო უმე-ის კანონიკურ ტერიტორიაზე და მის შემადგენლობაში შემავალი დონეცკის ეპისკოპოსი გაენთავისუფლებინა.

უმე-ის შიდა საქმეებში კონსულტაციის ან თანხმობის გარეშე ჩარევით, რმე-მ არა მხოლოდ უგულებელყო უმე-ის ავტონომიური სტატუსი, არამედ დაარღვია იგივე წესები, რომლითაც იგი საყვედურობს ფანარს.

შეგახსენებთ, რომ კანონების დარღვევა საფრთხეს უქმნის არა მხოლოდ მართლმადიდებლური სამყაროს ერთიანობას, არამედ ძირს უთხრის მორწმუნეთა ნდობას იერარქიის ქმედებების მიმართ. დონეცკის მიტროპოლიტის მაგალითი, სამწუხაროდ, მიუთითებს იმაზე, რომ რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესია შესაძლოა მზად იყოს შესწიროს კანონიკური პრინციპები თავისი გავლენის დასამტკიცებლად, რაც აშკარად უკვე აისახება მის ურთიერთობაზე სხვა მართლმადიდებლურ ეკლესიებთან.

ყირიმის მიტროპოლიტ ლაზარეს დევნა: რა არის საერთო?

დონეცკის ეპარქიაში ვითარება მკვეთრად ეწინააღმდეგება რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის დამოკიდებულებას ყირიმის ეპარქიის მიმართ 2022 წელს. ყირიმის შემთხვევაში, რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესია ფორმალურად მაინც დაემორჩილა დადგენილ პროტოკოლს და მიიღო ყირიმის ეპარქიის „თხოვნა“ პატრიარქ კირილის უშუალო კონტროლის ქვეშ მოექცეს.

ეს მოთხოვნა, თავის მხრივ, ეფუძნებოდა უმე-ის სინოდის გადაწყვეტილებას, რომელიც „ეპარქიის ეპისკოპოსებს აძლევდა უფლებას დამოუკიდებლად მიეღოთ გადაწყვეტილება ეპარქიის ცხოვრების გარკვეულ საკითხებზე“ (თუმცა იურისდიქციის შეცვლის საკითხი ძნელად შედის სიაში. ეპარქიის ცხოვრების საკითხები). შემდეგ მან ოფიციალურად მოახდინა ეს გადასვლა პატრიარქ კირილის პირადი კონტროლის ქვეშ ყირიმის ეპარქიის აღიარებით. ამრიგად, თუმცა ფორმალურად და დათქმებით, ყირიმის შემთხვევაში, რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესია ცდილობდა შეექმნა კანონიკური სამართლის მოთხოვნებთან და უმე-ის წესდებასთან შესაბამისობის სახე მაინც.

დონეცკის შემთხვევაში ყველაფერი სხვაგვარად იყო: დონეცკის ეპარქიას პატრიარქ კირილისა და ზოგადად რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის პირადი კონტროლი არ სთხოვდა. ასეთი მოთხოვნა არ ყოფილა. რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესია ცალმხრივად მოქმედებდა, ეპარქიის მართვაში ერეოდა უოკ-ის თანხმობის გარეშე.

ბუნებრივია, ასეთი გადაწყვეტილება აჩენს კითხვებს რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის მოტივებთან დაკავშირებით. რადგან, ცხადია, მიტროპოლიტ ილარიონის გადაყენება განპირობებულია არა მხოლოდ საეკლესიო, არამედ გარე, პოლიტიკური მოსაზრებებით. იმის გამო, რომ ბოლო დრომდე მიტროპოლიტი ილარიონი იხსენიებდა უნეტარეს მიტროპოლიტ ონოფრეს, არ სურდა მოსკოვის საპატრიარქოს ომოფორის ქვეშ მოხვედრა და არაერთხელ გამოთქვა მოსაზრება, რომ იგი არ აპირებდა უმე-ის დატოვებას. მაშასადამე, ის უბრალოდ მოიშორეს - ყოველგვარი მცდელობის გარეშე, რომ ამ პროცესს კანონიერების იერი მაინც ჰქონდა.

რმე-ს გადაწყვეტილების ეთიკური ასპექტები

ბუნებრივია, გარდა კანონიკური და პროცედურული საკითხებისა, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ქმედებები ეთიკურ საკითხებსაც აჩენს. მისი გადადგომის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების დროს მიტროპოლიტი ილარიონი გერმანიაში გადიოდა მკურნალობას და ჩვენი ინფორმაციით, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის სინოდის გადაწყვეტილების შესახებ მედიიდან შეიტყო.

ასეთი დამოკიდებულება ადამიანის მიმართ, რომელმაც თითქმის 30 წელი გაატარა დონეცკის ოლქში, ეწინააღმდეგება თუნდაც საერო საზოგადოების ძირითად ნორმებს, რომ აღარაფერი ვთქვათ ქრისტიანულზე.

რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის გადაწყვეტილება ამ შემთხვევაში ამბობს, რომ ინსტიტუციური ძალაუფლება უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ისეთი რამ, როგორიცაა პასტორალური ზრუნვა ადამიანებზე. ასევე არღვევს პრინციპს, რომელსაც რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის წარმომადგენლები წლების განმავლობაში ქადაგებდნენ: ეკლესია არ არის დამოკიდებული პოლიტიკურ საზღვრებზე, არ არის დამოკიდებული პოლიტიკურ ვითარებაზე ან პოლიტიკურ მომენტზე. ამ პრინციპების გამო, უმე-ის მორწმუნეები მრავალი წლის განმავლობაში იტანჯებოდნენ, დევნიდნენ და სძულდათ უკრაინულ საზოგადოებაში. მაგრამ ეპისკოპოს ილარიონის მაგალითით, აღმოჩნდა, რომ თავად რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიისთვის ეს პრინციპები უსარგებლოა, რაც, რა თქმა უნდა, ეჭვქვეშ აყენებს მორალურ საფუძვლებს, რომლებზეც ეს ეკლესია ამტკიცებს თავის პოზიციებს.

ჩვენ უბრალოდ გვინდა შევახსენოთ რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის ხელმძღვანელობას, რომ ეთიკური პასუხისმგებლობა სცილდება პროცედურებს (რაც ამ შემთხვევაში ასევე არ არსებობდა). ეკლესია არ არის ადმინისტრაციული მანქანა, რომელშიც გადაწყვეტილებები მიიღება ადამიანის პიროვნების გარეშე. რაც მათ გააკეთეს მიტროპოლიტ ილარიონთან მიმართებაში, ნიშნავს ხელი მოაწეროს ისეთი სათნოებების უსარგებლობას, როგორიცაა პატივისცემა, მზრუნველობა და მგრძნობელობა, განსაკუთრებით მათთან მიმართებაში, ვინც დაუცველ მდგომარეობაშია.

მართლმადიდებლური ეკლესიისა და ეკლესიის ერთიანობის შედეგები

რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის გადაწყვეტილება, ჩაერიოს უმე-ის შიდა საქმეებში, წარმოადგენს მნიშვნელოვან ცვლილებას უმე-სა და რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის ურთიერთობაში. ამ ნაბიჯმა შეიძლება აჩვენოს, რომ რუსეთის ეკლესიისთვის უმე-ის ავტონომია არის უმნიშვნელო ფაქტორი, რომლის უგულებელყოფა შეიძლება. ბუნებრივია, ასეთი პოზიცია მხოლოდ ხელს უწყობს ორი ეკლესიის შემდგომ პოლარიზაციას, პროვოცირებას უწევს უმე-ის ხელმძღვანელობას, მიიღოს გადაწყვეტილებები, რომლებსაც მოგვიანებით რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის ხელმძღვანელობა "არაკანონიკურს" უწოდებს.

ამ გადაწყვეტილებამ შესაძლოა გავლენა მოახდინოს რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის აღქმაზე სხვა მართლმადიდებლური ეკლესიების მიერ. იმიტომ, რომ თუ რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესია მზად არის გვერდი აუაროს კანონიკურ ნორმებს, რათა დაამტკიცოს თავისი კონტროლი ავტონომიურ ეკლესიაზე, მაშინ ის, პირველ რიგში, კარგავს სერიოზულ არგუმენტს ფანართან დისკუსიაში და მეორეც, კოზირს აძლევს ხელში. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს, რომელიც ახლა შეძლებს მის გამოყენებას, რათა დაამტკიცოს, რომ რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესია თავად არღვევს წესებს, რომლებსაც მიმართავს.