მეჩეთი წმინდა სოფიას ტაძრებში და ჭორის მონასტერში: რა არის შემდეგ?

მონასტრის ტაძარი ჭორაში მეჩეთი თურქეთის ხელისუფლების ნეო-ოსმალეთის იდეოლოგიის პოპულარიზაციის კიდევ ერთი "მსხვერპლია". ფოტო: მჟკ

წმინდა სოფიას მეჩეთად გადაკეთებიდან მხოლოდ რამდენიმე კვირა იყო გასული. და ისევ თურქეთის მთავრობამ გამოაცხადა, რომ იგივე ბედი ეწევა სტამბულის ერთ-ერთ უძველეს ქრისტიანულ ეკლესიას -  ჭორის მონასტრის ქრისტეს მაცხოვრის ეკლესიას.

ტაძრის ისტორია

ისტორიკოსების ვარაუდით, თავდაპირველად ჭორას მონასტერი აშენდა 534 წელს, ანუ აია-სოფიას ტაძარზე უფრო ადრეც კი. გუნდის სახელი, ე.ი. "მინდორში" ნიშნავს, რომ დაარსების დროს იგი ქალაქის კედლების გარეთ იყო. თავდაპირველი ნაგებობა დღემდე არ შემორჩა, მაგრამ ის რაც არსებობს, აშენდა კომნენოსების საიმპერატორო დინასტიის ეპოქაში, უფრო სწორად 1077-1081 წლებში იმპერატორ ალექსეი კომნენოსის დროს. ამის შემდეგ, ეს ეკლესია რამდენჯერმე დაინგრა და გადაკეთდა. 1315-1321 წლებში დიდმა ლოგოფეტმა თეოდორე მეტოჰიმმა მნიშვნელოვნად აღადგინა ქრისტე მაცხოვრის ტაძარი ჭორაში და დაამშვენა იგი მოზაიკებით და ფრესკებით, რომლებიც დღემდე შემორჩენილია.

ისტორიკოსების ვარაუდით, თავდაპირველად ჭორას მონასტერი აშენდა 534 წელს, ანუ აია-სოფიას ტაძარზე უფრო ადრეც კი. გუნდის სახელი, ე.ი. "მინდორში" ნიშნავს, რომ დაარსების დროს იგი ქალაქის კედლების გარეთ იყო.

თავდაპირველი ნაგებობა დღემდე არ შემორჩა, მაგრამ ის რაც არსებობს, აშენდა კომნენოსების საიმპერატორო დინასტიის ეპოქაში, უფრო სწორად 1077-1081 წლებში იმპერატორ ალექსეი კომნენოსის დროს. ამის შემდეგ, ეს ეკლესია რამდენჯერმე დაინგრა და გადაკეთდა. 1315-1321 წლებში დიდმა ლოგოფეტმა თეოდორე მეტოჰიმმა მნიშვნელოვნად აღადგინა ქრისტე მაცხოვრის ტაძარი ჭორაში და დაამშვენა იგი მოზაიკებით და ფრესკებით, რომლებიც დღემდე შემორჩენილია.

რატომ სჭირდება ერდოღანს ახალი ქრისტიანული "მსხვერპლი"?

თუ წმინდა სოფიას ტაძრის შემთხვევაში ყველაფერი მეტნაკლებად გასაგებია, მაშინ ჭორას მონასტერთან ყველაფერი ბევრად რთულია. აია სოფიას მეჩეთი რ. ერდოღანის მიერ გატარებული პოლიტიკის სიმბოლოა, რომელსაც ნეო-ოსმალიზმი ჰქვია. წმინდა სოფიას მეჩეთად გადაქცევის გადაწყვეტილებას უნდა დაეკმაყოფილებინა რ. ერდოღანის მომხრეები თურქეთში და გაეზარდა მისი რეიტინგი მოსახლეობაში. ეს ნაწილობრივ წარმატებული აღმოჩნდა, თუმცა იმ მოცულობით კი არა, რასაც რ. ერდოღანი იმედოვნებდა. რაც შეეხება საგარეო პოლიტიკას, წმინდა სოფიას შესახებ გადაწყვეტილება ამ სფეროში მიზნად ისახავდა თურქეთის ხელმძღვანელობას ისლამურ სამყაროში. აქ არის მნიშვნელოვანი რისკები, რაზევ შეგნებულად წავიდა თურქეთის პრეზიდენტი.

თურქეთის ხელისუფლებამ გადაწყვიტა, რომ წმინდა სოფიას მეჩეთად გადაქცევის პოლიტიკურმა დივიდენდებმა გადააჭარბეს პოტენციურ რისკებს.

ერთი მხრივ, ეს არის მუსულმანურ სამყაროში ლიდერობის განაცხადი, სადაც თურქეთი კონკურენციას უწევს საუდის არაბეთს, ირანსა და ეგვიპტეს. მეორეს მხრივ, წმინდა სოფიას მეჩეთად გადაკეთებამ მკვეთრად უარყოფითი რეაქცია გამოიწვია ევროპის ქვეყნებსა და შეერთებულ შტატებში, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს ისედაც რთული ურთიერთობების გაუარესება. მაგრამ თურქეთის ხელისუფლებამ გადაწყვიტა, რომ წმინდა სოფიას მეჩეთად გადაქცევის პოლიტიკური დივიდენდები გადაწონის რისკებს.

თუმცა, სოფიასგან განსხვავებით, ხორში მაცხოვრის საკათედრო ტაძრის მეჩეთად გადაქცევა, სავარაუდოდ, არ მოუტანს რ. ერდოღანს შიდა პოლიტიკურ დივიდენდებს, მაგრამ ეს კიდევ უფრო დაამძიმებს მის ურთიერთობებს ევროპასა და შეერთებულ შტატებთან. არ ღირს დავიწყება იმისა, რომ შავი და ხმელთაშუა ზღვის წყლების ფართობში საკმაოდ დაძაბული ვითარება შეიმჩნევა. 2020 წლის 21 აგვისტოს რ. ერდოღანმა განაცხადა, რომ თურქეთმა აღმოაჩინა გაზის საბადო 320 მილიარდი კუბური მეტრი და ამ მოვლენას ისტორიული უწოდა. მაგრამ თურქეთის ამგვარი ქმედებები იწვევს მკვეთრად ნეგატიურ რეაქციას საბერძნეთის (რომელიც ასევე აცხადებს ზღვის შელფის განვითარებას), საფრანგეთისა და სხვა ქვეყნების მხრიდან. თურქეთის, საბერძნეთისა და საფრანგეთის სამხედრო ხომალდები ერთმანეთთან ახლოსაა ხმელთაშუა ზღვაში და ნებისმიერმა პროვოკაციამ ან დაუდევრობამ შეიძლება გამოიწვიოს მათ შორის შეიარაღებული კონფლიქტი. რატომ დაამძიმებს რ. ერდოღანი კიდევ უფრო სიტუაციას კიდევ ერთი მართლმადიდებლური ეკლესიის მეჩეთად გადაკეთების გამო, რომელსაც ადრე მუზეუმის სტატუსი ჰქონდა? ასეთი ქმედებების განმარტება შეიძლება იყოს შემდეგი.

თურქეთის პრეზიდენტის ანტიქრისტიანული ქმედებების მოტივებზე

პირველ რიგში, ნეო-ოსმალიზმის პოლიტიკა, რომელსაც თურქეთის ამჟამინდელი ხელისუფლება ატარებს. შეგახსენებთ, რომ თურქული სახელმწიფოს დამფუძნებლის, ქემალ ათათურქის სახელმწიფო სტრუქტურის პრინციპები იმაზე მეტყველებდა იმაზე, რომ თურქეთმა უარი უნდა თქვას იმპერიული ამბიციებზე, უარი თქვას ტერიტორიულ პრეტენზიებზე იმ ქვეყნებთან, რომლებიც ოდესღაც ოსმალეთის იმპერიას ეკუთვნოდა, განავითაროს თანამშრომლობა ევროპასთან და გახდეს საერო სახელმწიფო. ამიტომაც ბევრმა მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ, მათ შორის წმინდა სოფიამ, იმპერიის დროს მეჩეთებად გადაკეთებულებმა, ქემალ ათათურქის დროს მუზეუმების სტატუსი მიიღეს. თავად ქემალი ერისა და სახელმწიფოს მამის ადგილს იკავებს თურქულ საზოგადოებაში, მისი ავტორიტეტი უდავოა.

თურქეთის ამჟამინდელ ხელისუფლებას ჯერ არ შეუძლია ხმამაღლა განაცხადოს, რომ უარყოფს ქემალ ათათურქის პოლიტიკურ მემკვიდრეობას. ამიტომ ისინი იყენებენ ”მცირე ნაბიჯების” ტაქტიკას, თანდათან იცვლიან თურქეთის საშინაო და საგარეო პოლიტიკას. ყოფილი მართლმადიდებლური ეკლესიების გარდაქმნა, რომლებიც მუზეუმებად იქცა ათათურქის მმართველობის პერიოდში, ისევ მეჩეთებად გადაქცევა არის ამგვარი ტაქტიკის განხორციელების ნაყოფი.

თურქეთის ამჟამინდელ ხელისუფლებას ჯერ არ შეუძლია ხმამაღლა განაცხადოს, რომ უარყოფს ქემალ ათათურქის პოლიტიკურ მემკვიდრეობას. ამიტომ ისინი იყენებენ "მცირე ნაბიჯების" ტაქტიკას

მეორეც, თურქეთის პრეზიდენტის ბოლოდროინდელი გადაწყვეტილებების მიზეზი მისი პირადი მრწამსია და ის, ვის ხედავს იგი საკუთარ თავს ისტორიაში. და იგი ხედავს საკუთარ თავს, არც მეტი, არც ნაკლები, ახალ მეჰმედ დამპყრობელს, რომელმაც არა მხოლოდ 1453 წელს აიღო კონსტანტინოპოლი, არამედ დაიპყრო დღევანდელი სერბეთის, ალბანეთის, საბერძნეთისა და სხვა ქვეყნების ტერიტორიები.

რ. ერდოღანი, რა თქმა უნდა, ვერ დაიკვეხნის ასეთი მასშტაბით, მაგრამ ის თავს ხედავს, როგორც მუსლიმური სამყაროს ლიდერს, ახალი გეოპოლიტიკური რეალობის ფონზე. მან ჩაერია სამხედრო კონფლიქტებში სირიაში, ლიბიასა და ერაყში. მისი ჯარები ახლა უკანონოდ იპყრობენ ამ ქვეყნების ტერიტორიების ნაწილებს. ის მდებარეობს საბერძნეთის ომიდან რამდენიმე ნაბიჯში ზღვაში მდებარე მინერალური საბადოების გამო. მან გააფუჭა ურთიერთობა თითქმის ყველა მის მეზობელ ქვეყანასთან. მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთში ამჟამად ეკონომიკური მდგომარეობა სასურველს ტოვებს უკეთესი იყოს, რ. ერდოღანი არაფრით ჩერდება ნეო-ოსმალიზმის პოლიტიკის პოპულარიზაციაში. და, რა თქმა უნდა, ის არ შეჩერდება ინტერრელიგიური კონფლიქტის გაღვივებამდე და ქრისტიანული ეკლესიების მეჩეთებად გადაქცევამდე. სექტანტური სიძულვილის ეს აღძვრა მისთვის პირველად არ ხდება. 1994 წელს, სტამბოლის მერის მოვალეობის შესრულების დროს, რეჯეპ ერდოღანი დამნაშავედ ცნეს და მიუსაჯეს ათი თვით თავისუფლების აღკვეთა "ძალადობის წაქეზებისა და რელიგიური თუ რასობრივი სიძულვილისთვის".

მესამე, ეს არის პატრიარქ ბართლომეოს ავტორიტეტის დარტყმა.

ფანარის ხელმძღვანელი, თურქული მედიის ცნობით, მონაწილეობს 2016 წელს გადატრიალების წარუმატებელ მცდელობაში და მეგობრულ ურთიერთობებშია თურქეთის ღირსეულ ლიდერთან, აბდულა გულთან, რომელიც შეერთებულ შტატებში ცხოვრობს. ასევე, თურქეთის ხელისუფლებას არ მოსწონს ის ფაქტი, რომ პატრიარქი ბართლომე მკაცრად არის დამოკიდებული აშშ-ს ადმინისტრაციაზე და იღებს გადაწყვეტილებებს ამერიკელების მოსაწონად, რაც არ შეესაბამება თურქეთის მიერ გატარებულ პოლიტიკას.

ეკლესიების მეჩეთებად გადაქცევა პატრიარქ ბართლომეს სიგნალია, რომ მან თურქეთის ხელისუფლების მიმართ ბევრად მეტი ერთგულება უნდა გამოავლინოს, ვიდრე აქამდე აკეთებდა.

თავად პატრიარქმა ბართლომემ თავისი თავი დააყენა იმ მდგომარეობაში, რომ მას თურქეთის ხელისუფლების წინაშე დამცველები აღარ დარჩა. ახლა ამერიკის ხელისუფლებას არ შეუძლია მას მნიშვნელოვანი დახმარება გაუწიოს, რადგან ისინი თავად არიან დაპირისპირებული რ. ერდოღანთან. თურქეთის ხელისუფლების მხრიდან ფანარზე ძალიან დიდი ზეწოლა არის კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს მიმართ დამოკიდებულების პრინციპის განხორციელება, რომლის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ თურქეთის ხელისუფლება ფანარს განიხილავს როგორც თურქეთის მხოლოდ შიდა სტრუქტურას და არ აღიარებს მის საერთაშორისო მნიშვნელობას. 

ამრიგად, ეკლესიების მეჩეთებად გადაქცევა პატრიარქ ბართლომეს სიგნალია, იმიტომ, რომ მან თურქეთის ხელისუფლების მიმართ ბევრად მეტი ერთგულება უნდა გამოავლინოს, ვიდრე აქამდე მას გაუკეთებია.

რა უნდა იყოს მოსალოდნელი თურქეთის ხელისუფლებისგან?

შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ის ეკლესიები, რომლებსაც დღეს მუზეუმის სტატუსი აქვთ, კვლავ მეჩეთებად იქცევიან. ამასთან, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ რ. ერდოღანს გადაწყვეტილი ჰქონოდა ასევე მოქცეულიყო არსებული ეკლესიების მიმართ. ასევე, ჯერჯერობით არ ჩანს თურქეთის ხელისუფლების მოთხოვნების აღდგენა კონსტანტინოპოლის პატრიარქთან დაკავშირებით, რომ ის თურქეთიდან სადმე ათონში ან შეერთებულ შტატებში გადასახლდეს. მსგავსი იდეები უკვე ითქვა რამდენიმე ათეული წლის წინ, მაგრამ ახლა ისინი დღის წესრიგში არ დგას, თუმცა რ. ერდოღანის ხასიათის გათვალისწინებით, მოვლენების ასეთი შემობრუნებაც არ არის გამორიცხული.

რაც შეეხება ევროპის ქვეყნების რეაქციას ჭორაში მაცხოვრის საკათედრო ტაძრის მეჩეთად გადაკეთებაზე, სავარაუდოდ, ეს გაცილებით ნაკლებად მკაცრი იქნება, ვიდრე წმინდა სოფიის საკათედრო ტაძრის მსგავს შემთხვევაში. რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ, საგარეო საეკლესიო ურთიერთობათა დეპარტამენტის უფროსის მოადგილის, დეკანოზ ნიკოლაი ბალაშოვის პირით, აღნიშნა, რომ ”თურქეთის ხელმძღვანელობა მზადაა გააგრძელოს დაპყრობილი ბიზანტიის მემკვიდრეობის მსოფლიო მნიშვნელობის უგულებელყოფა, მისი გაგებისთვის უცხო და კაცობრიობისადმი გამოავლინოს ქრისტიანული კულტურული ფასეულობების მიმართ უგულებელყოფა. ეს ყველაფერი არავითარ შემთხვევაში არ უწყობს ხელს ჩვენს ხალხებს შორის ურთიერთგაგებას, თანამშრომლობასა და მეგობრობას, მშვიდობისა და ურთიერთპატივისცემას სხვადასხვა რელიგიის მიმდევრებს შორის. ”

ხოლო თურქეთის ხელმძღვანელობა არ მალავს, რომ ”დაპყრობილი ბიზანტიის მემკვიდრეობა” მისთვის არ არის ღირებული. თურქეთის ხელმძღვანელობა არ ცდილობს მიაღწიოს "ურთიერთგაგებას, თანამშრომლობას, მშვიდობასა და ურთიერთპატივისცემას". თურქებმა კარგად იციან, რომ მუსლიმურ და ევროპულ ცივილიზაციებს შორის მშვიდობა არ შეიძლება. უფრო მეტიც, ეს შეიძლება იყოს, მაგრამ მხოლოდ ძალაუფლების ბალანსზე დაყრდნობით. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თურქეთის ხელმძღვანელობა მხოლოდ იმ ძალას შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ის ეკლესიები, რომლებსაც დღეს მუზეუმის სტატუსი აქვთ, კვლავ მეჩეთებად იქცევიან. ამასთან, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ რ. ერდოღანს გადაწყვეტილი ჰქონოდა არსებული ეკლესიების მსგავსად. ასევე, ჯერჯერობით არ ჩანს თურქეთის ხელისუფლების მოთხოვნების აღდგენა კონსტანტინოპოლის პატრიარქთან დაკავშირებით, რომ თურქეთიდან სადმე ათონში ან შეერთებულ შტატებში გადავიდნენ. მსგავსი იდეები უკვე ითქვა რამდენიმე ათეული წლის წინ, მაგრამ ახლა ისინი დღის წესრიგში არ დგას, თუმცა რ. ერდოღანის ხასიათის გათვალისწინებით, მოვლენების ასეთი შემობრუნებაც არ არის გამორიცხული.

რაც შეეხება ევროპის ქვეყნების რეაქციას ჭორაში მაცხოვრის საკათედრო ტაძრის მეჩეთად გადაკეთებაზე, სავარაუდოდ, ეს გაცილებით მკაცრი იქნება, ვიდრე წმინდა სოფიის საკათედრო ტაძრის მსგავს შემთხვევაში. რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ, საგარეო საეკლესიო ურთიერთობათა დეპარტამენტის უფროსის მოადგილის, დეკანოზ ნიკოლაი ბალაშოვის პირით, აღნიშნა, რომ ”თურქეთის ხელმძღვანელობა მზადაა გააგრძელოს დაპყრობილი ბიზანტიის მემკვიდრეობის მსოფლიო მნიშვნელობის უგულებელყოფა, მისი გაგებისთვის უცხო და კაცობრიობისადმი გამოავლინოს ქრისტიანული კულტურული ფასეულობების მიმართ უგულებელყოფა. ეს ყველაფერი არავითარ შემთხვევაში არ უწყობს ხელს ჩვენს ხალხებს შორის ურთიერთგაგებას, თანამშრომლობასა და მეგობრობას, მშვიდობისა და ურთიერთპატივისცემას სხვადასხვა რელიგიის მიმდევრებს შორის. ”

ხოლო თურქეთის ხელმძღვანელობა არ მალავს, რომ ”დაპყრობილი ბიზანტიის მემკვიდრეობა” მისთვის არ არის ღირებული. თურქეთის ხელმძღვანელობა არ ცდილობს მიაღწიოს "ურთიერთგაგებას, თანამშრომლობას, მშვიდობასა და ურთიერთპატივისცემას". თურქებმა კარგად იციან, რომ მუსლიმურ და ევროპულ ცივილიზაციებს შორის მშვიდობა არ შეიძლება. უფრო მეტიც, ეს შეიძლება იყოს, მაგრამ მხოლოდ ძალაუფლების ბალანსზე დაყრდნობით. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თურქეთის ხელმძღვანელობა მხოლოდ ძალას პატივს სცემს, რაც ზოგადად ტრადიციულია შუა აღმოსავლეთისთვის. ევროპამ, რომელმაც შეწყვიტა ქრისტიანობის აღიარება, უარი თქვა ქრისტიანულ ზნეობაზე და თავის თავზე აიღო მუსულმანური ქვეყნებიდან მილიონობით უკანონო მიგრანტის დახმარება, აჩვენა თავისი სისუსტე. და არა მხოლოდ პოლიტიკური სისუსტე. პატივს სცემს, რაც ზოგადად ტრადიციულია შუა აღმოსავლეთისთვის. ევროპამ, რომელმაც შეწყვიტა ქრისტიანობის აღიარება, უარი თქვა ქრისტიანულ ზნეობაზე და თავის თავზე აიღო მუსულმანური ქვეყნებიდან ჩამოსული მილიონობით უკანონო მიგრანტის დახმარება, აჩვენა თავისი სისუსტე. და არა მხოლოდ პოლიტიკური სისუსტე.

* * *

ევროპულ და საერთოდ დასავლურ ცივილიზაციას დღეს "პოსტქრისტიანულს" უწოდებენ. ჩვენ ვხედავთ, რომ ყოველი ათწლეულის განმავლობაში ევროპელები სულ უფრო უარს ამბობენ თავიანთ რწმენაზე. იკეტება ქრისტიანული ეკლესიები, იქცევიან რესტორნებად და სპორტდარბაზებად, ან უბრალოდ ბულდოზირებენ, რადგან ისინი გამოუსადეგარია. ამავდროულად, დასავლურ ცივილიზაციაში აქტიურად ინერგება ლგბტ და გენდერის იდეოლოგია. როგორ უნდა აღიქვან ეს ათიათასობით მუსულმანურმა მიგრანტებმა ევროპაში, და თუნდაც იმ მუსულმანებმა, რომლებიც ამას ყველაფერს უყურებენ თურქეთიდან? როგორც სულიერი სისუსტის აშკარა სიგნალი, ქრისტიანებს არ სჭირდებათ ქრისტიანული ეკლესიები. მიუხედავად იმისა, რომ პოსტქრისტიანული ევროპა მეტწილად კათოლიკური ტერიტორიაა, მუსლიმები თავს არ იწუხებენ კათოლიკებსა და მართლმადიდებლებს შორის განსხვავების პოვნაში.

მწუხარებით, მაგრამ მაინც საჭიროა ვაღიაროთ, რომ მუსლიმანური ცივილიზაცია არა მხოლოდ ქრისტიანობას  განდევნის მათი ქვეყნებიდან, არამედ ძალიან წარმატებით აფართოებს ევროპის ქვეყნებს. და მწარედ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ უკრაინა არ არის გამონაკლისი ამ ტენდენციაში. შორს წასვლა არ არის საჭირო მაგალითებისთვის. სულ ახლახანს, უკრაინის ხელისუფლებამ გადაწყვიტა მეჩეთის აშენება 5000 ადამიანისთვის კიევის ცენტრში, ასევე ისლამური რელიგიური დღესასწაულების ყურბან-ბაირამისა და ურაზა-ბაირამის სახელმწიფო სტატუსის მინიჭება. უფრო მეტიც, თურქეთი ამ მეჩეთს საკუთარი ხარჯებით ააშენებს, ხოლო მშენებლობის მეთვალყურე არის თურქეთის ელჩი უკრაინაში იაგმურ ახმეტ გულდერე. ასე აპროტესტებენ ევროპის ქვეყნები, მათ შორის უკრაინა, რ. ერდოღანის ანტიქრისტიანულ ქმედებებს. ამიტომ, პროტესტის მიუხედავად, თურქეთი ხელს უწყობს და გააგრძელებს ისლამის პოპულარიზაციას ქრისტიანულ ტერიტორიებზე. უკრაინა ასევე იმყოფება მისი ინტერესების სფეროში.