Οι πέντε αμφιβολίες και οι πέντε απαντήσεις του Πάπα Φραγκίσκου

Στις 4 Οκτωβρίου 2023 ξεκίνησε στο Βατικανό η Α ́ Γενική Σύγκληση της Γενικής Συνέλευσης της Συνόδου των Επισκόπων, στην οποία συμμετέχουν οι λαϊκοί μαζί με τους επισκόπους.

Η πρόθεση του Βατικανού να πραγματοποιήσει τη Σύνοδο σε αυτή τη μορφή ήταν το έναυσμα για μια ομάδα συντηρητικών καρδιναλίων να γράψουν μια επιστολή στον Πάπα Φραγκίσκο και να του κάνουν πέντε άβολες ερωτήσεις. Η επιστολή γράφτηκε με τη μορφή της λεγόμενης «Dubia», η οποία μεταφράζεται τόσο ως «αμφιβολία» όσο και ως «αίτημα». Πέντε καρδινάλιοι που εκπροσωπούν πέντε ηπείρους (στο εξής, απλά: καρδινάλιοι) έχουν προσυπογράψει τη Dubia:

Walter Brandmüller (Ευρώπη, Γερμανία)·
Raymond Leo Burke (Βόρεια Αμερική, ΗΠΑ);
Juan Sandoval Iñiguez (Νότια Αμερική, Μεξικό);
Robert Sarah (Αφρική, Γουινέα);
Joseph Zen Ze-kiun (Ασία, Κίνα).
Η επιστολή παραδόθηκε στον Πάπα Φραγκίσκο και στον Νομάρχη της Διεύθυνσης του Δόγματος της Πίστης, Καρδινάλιο Víctor Manuel Fernández (Αργεντινή), στις 10 Ιουλίου 2023 και (θαύμα!) την επόμενη μέρα, ο Πάπας έγραψε μια απάντηση 7 σελίδων προς τους καρδινάλιους. Τόσο η «Dubia» όσο και η απάντηση του Πάπα δεν δημοσιοποιήθηκαν. Αφού μελέτησαν την απάντηση, οι καρδινάλιοι αποφάσισαν να κάνουν τις ερωτήσεις τους λίγο πιο δύσκολες: τις αναδιατύπωσαν και απαίτησαν από τον πάπα να τους δώσει μόνο μια σαφή απάντηση - ναι ή όχι. Αυτή η δεύτερη έκδοση της «Dubia» στάλθηκε στον Πάπα Φραγκίσκο και τον Καρδινάλιο Fernández στις 21 Αυγούστου 2023. Ωστόσο, δεν υπήρξε απάντηση από το Βατικανό κατά τη διάρκεια των τελευταίων 40 μερών. Στη συνέχεια οι πέντε καρδινάλιοι αποφάσισαν να δημοσιεύσουν αυτή τη δεύτερη έκδοση της Dubia και το έκαναν στις 2 Οκτωβρίου 2023. Το Βατικανό απάντησε σε αυτό δημοσιεύοντας στις 4 Οκτωβρίου 2023 στον ιστότοπο vaticannews την απάντηση του Πάπα Φραγκίσκου στην πρώτη έκδοση της «Dubia».  

Θα απαντήσει ο ποντίφικας στη δεύτερη έκδοση της «Dubia»; Πιθανότατα όχι, δεδομένου ότι η απάντηση στην πρώτη έκδοση προηγήθηκε από τα ακόλουθα λόγια του πάπα: «Αν και πιστεύω ότι δεν είναι πάντα σοφό να απαντήσω σε ερωτήσεις που απευθύνονται απευθείας σε μένα και είναι αδύνατο να απαντήσω σε όλα, στην περίπτωση αυτή, δεδομένης της εγγύτητας της Συνόδου, το θεώρησα σκόπιμο». Από αυτά τα λόγια, γίνεται σαφές ότι η δημοσίευση δεν προκλήθηκε από την επιθυμία να δημοσιοποιηθεί η θέση του Βατικανού σχετικά με τις ερωτήσεις που τέθηκαν, αλλά από το γεγονός ότι οι πέντε καρδινάλιοι αποφάσισαν να δημοσιοποιήσουν τη δεύτερη έκδοση της Dubia, δηλαδή να μεταφέρουν τη συζήτηση σε δημόσιο επίπεδο. Παρακάτω, θα αναλύσουμε τις απαντήσεις του Πάπα Φραγκίσκου σε καθεμία από τις πέντε «Dubia» και θα δώσουμε μια δεύτερη, σκληρότερη εκδοχή τους.

Dubia 1: Είναι δυνατόν να επανερμηνεύσουμε τη Θεία Αποκάλυψη;
Στην πρώτη εκδοχή, το ερώτημα ακούγεται έτσι: «Πρέπει η Θεία Αποκάλυψη στην Εκκλησία να επανερμηνευθεί σύμφωνα με τις πολιτισμικές αλλαγές της εποχής μας και το νέο ανθρωπολογικό όραμα που προωθείται από αυτές τις αλλαγές; Ή, αντίθετα, είναι η Θεία Αποκάλυψη αναγκαστικά αιώνια, αμετάβλητη και επομένως δεν υπόκειται σε επανερμηνεία;»

Στην αρχή της απάντησής του, ο Πάπας Φραγκίσκος φαίνεται να ρωτάει: «Τι σημαίνει «να επανερμηνευθεί»;». Εάν η λέξη χρησιμοποιείται με την έννοια της να γίνει «καλύτερη επανερμηνεία», τότε είναι σίγουρα δυνατό. Εδώ ο πάπας παραπλανεί λίγο, αλλά οι καρδινάλιοι είδαν μέσα από την πονηριά του. Εξάλλου, πρέπει επίσης να εξηγηθεί ο όρος «καλύτερη επανερμηνεία». Τι σημαίνει αυτό; Και σε ποιο βαθμό μπορεί να βελτιωθεί η επανερμηνεία της Θείας Αποκάλυψης;

Ο Πάπας συνεχίζει λέγοντας, με έναν βασικά σωστό τρόπο, ότι «οι πολιτιστικές αλλαγές και οι νέες προκλήσεις στην ιστορία δεν αλλάζουν την Αποκάλυψη, αλλά μπορούν να μας παρακινήσουν να εκφράσουμε καλύτερα ορισμένες πτυχές του τεράστιου πλούτου της». Αυτό είναι αλήθεια. Η επανερμηνεία της Αγίας Γραφής που έγινε, για παράδειγμα, τον τέταρτο αιώνα για τους ανθρώπους της ρωμαϊκής πολιτιστικής παράδοσης, μπορεί να είναι ακατανόητη για εμάς τους Χριστιανούς του 21ου αιώνα. Πράγματι, χρειαζόμαστε μια σύγχρονη ερμηνεία. Αν διαβάσουμε τα σχόλια Ορθοδόξων ιεραρχών διαφορετικών εποχών για το ίδιο χωρίο της Αγίας Γραφής, θα δούμε πώς αναπτύσσονται οι ίδιες αλήθειες σε μια γλώσσα κατανοητή από τους συγχρόνους του κάθε συγκεκριμένου ερμηνευτή. Αλλά ταυτόχρονα, η ίδια η ερμηνεία δεν πρέπει να αλλάξει στην ουσία και το νόημα. Και αυτό δεν το είπε ο Πάπας Φραγκίσκος.

Κατά συνέπεια, οι  καρδινάλιοι, στη δεύτερη εκδοχή αυτής της «Dubia», αναδιατύπωσαν το ερώτημα ως εξής: «Είναι δυνατόν για την Εκκλησία σήμερα να διδάσκει δόγματα που έρχονται σε αντίθεση με εκείνα που δίδασκε προηγουμένως σε θέματα πίστης και ηθικής;»

Dubia  2: Μπορούν να ευλογηθούν οι ενώσεις του ιδίου φύλου;
Όπως γνωρίζετε, υπάρχει τώρα ένας σκληρός αγώνας μεταξύ υποστηρικτών και αντιπάλων των ΛΟΑΤ ατόμων στην Καθολική Εκκλησία. Για παράδειγμα, οι Καθολικοί στη Γερμανία (η πλειοψηφία των λαϊκών και των επισκοπών) έχουν δηλώσει ότι θα ευλογούν τις ενώσεις ΛΟΑΤ ακόμη και αν το Βατικανό αρνηθεί να το αναγνωρίσει. Υποστηρίζονται από ομοϊδεάτες σε πολλές άλλες χώρες. Μια άλλη ομάδα, η οποία έχει παραδοσιακές θέσεις, κατηγορηματικά ισχυρίζεται ότι αυτό δεν είναι σε αρμονία με τη Θεία Αποκάλυψη. Αυτή η ομάδα μπορεί να είναι εξίσου πολυάριθμη, αλλά είναι σαφές ότι υπολείπεται των ΛΟΑΤ Καθολικών στον χώρο των μέσων ενημέρωσης.

Ο Πάπας, αφενός, συμφώνησε με τη θέση της Διεύθυνσης του Δόγματος της Πίστης ότι η ιδεολογία των ΛΟΑΤ ατόμων δεν αντιστοιχεί στην Αγία Γραφή και την Παράδοση της Εκκλησίας αφετέρου έχει επανειλημμένα εκφράσει τη συμπάθειά του για τα ΛΟΑΤ άτομα. Και έτσι οι καρδινάλιοι του ζήτησαν να αποφασίσει σε αυτό το θέμα, ρωτώντας τον την ακόλουθη «Dubia»: «Μπορεί η Εκκλησία να παρεκκλίνει από αυτή την «αρχή» (ενώσεις αντίθετου φύλου - Ed.); <... > και να πάρει ως «πιθανό καλό» αντικειμενικά αμαρτωλές καταστάσεις, για παράδειγμα, ενώσεις με άτομα του ίδιου φύλου, χωρίς να απομακρυνθούμε από τη θεϊκά αποκαλυφθείσα διδασκαλία;»

Αυτή είναι η πρώτη έκδοση της Dubia, και ο πάπας έδωσε μια πολύ αόριστη απάντηση σε αυτό. Είπε ότι «η Εκκλησία έχει μια πολύ σαφή κατανόηση του γάμου: την αποκλειστική, σταθερή και αδιάσπαστη ένωση ενός άνδρα και μιας γυναίκας, φυσικά ανοιχτή στην αναπαραγωγή. Μόνο αυτή η ένωση μπορεί να ονομαστεί "γάμος"».

Και θα μπορούσε κανείς να χαίρεται που ο πάπας εξακολουθούσε να προτιμά τη χριστιανική άποψη για το γάμο στις απόψεις του. Αλλά όχι, αποδείχθηκε ότι για τον ποντίφικα υπάρχουν «άλλες μορφές ένωσης» που «το συνειδητοποιούν μόνο εν μέρει και παρόμοια». Και τότε ο πάπας άρχισε να υποστηρίζει ότι «στις σχέσεις μας με τους ανθρώπους, δεν πρέπει να χάσουμε το ποιμαντικό έλεος, το οποίο πρέπει να διαπερνά όλες τις αποφάσεις και τις σχέσεις μας. Η υπεράσπιση της αντικειμενικής αλήθειας δεν είναι η μόνη έκφραση αυτού του ελέους, περιλαμβάνει επίσης καλοσύνη, υπομονή, κατανόηση, τρυφερότητα και υποστήριξη. Επομένως, δεν μπορούμε να είμαστε δικαστές που απλώς αρνούνται, απορρίπτουν και αποκλείουν».

Ο πάπας αποφάσισε να σιωπήσει για το γεγονός ότι ο «δικαστές» σε αυτό το θέμα δεν είμαστε «εμείς», αλλά ο Λόγος του Θεού, που εκφράζεται σαφώς στην Αγία Γραφή.

Ο ποντίφικας ολοκλήρωσε την απάντησή του δηλώνοντας ότι «το κανονικό δίκαιο δεν πρέπει και δεν μπορεί να περιλαμβάνει τα πάντα και οι επισκοπικές διασκέψεις, με τα διάφορα έγγραφα και πρωτόκολλά τους, δεν πρέπει να προσποιούνται ότι το κάνουν, καθώς η ζωή της Εκκλησίας ρέει μέσω πολλών διαύλων εκτός από τους κανονιστικούς».

Δηλαδή, η απάντηση του Πάπα Φραγκίσκου μπορεί να γίνει κατανοητή με την έννοια ότι «αν δεν μπορείτε, αλλά θέλετε πραγματικά», τότε, με βάση το «ποιμαντικό έλεος», μπορείτε. Έτσι το κατάλαβαν οι καρδινάλιοι και στη δεύτερη εκδοχή αναδιατύπωσαν την ερώτησή τους ως εξής: «Είναι δυνατόν ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ένας ποιμένας θα μπορούσε να ευλογήσει τις ενώσεις μεταξύ ομοφυλοφίλων, υποθέτοντας έτσι ότι η ομοφυλοφιλική συμπεριφορά ως τέτοια δεν θα ήταν αντίθετη με τον νόμο του Θεού και το μονοπάτι του ανθρώπου προς τον Θεό;» Η σεξουαλική επαφή εκτός γάμου, συμπεριλαμβανομένων όλων των ομοφυλοφιλικών πράξεων, εξακολουθεί να αποτελεί «σοβαρή αμαρτία ενάντια στο νόμο του Θεού» ή όχι; Μέχρι σήμερα, δεν έχει υπάρξει ακόμη απάντηση από τον ποντίφικα.

Dubia 3: Μπορεί μια Σύνοδος με τη συμμετοχή των λαϊκών να έχει εξουσία στην Εκκλησία;
Προκειμένου να κατανοήσουμε την έννοια αυτής της ερώτησης, είναι απαραίτητο να δώσουμε προσοχή στην ανάπτυξη της «συνοδικότητας» στην Καθολική Εκκλησία σήμερα. Η καθολική εκκλησιολογία υποθέτει ότι η Εκκλησία κυβερνάται από έναν πάπα που προΐσταται ενός συμβουλίου επισκόπων. Υπάρχει το υποκείμενο της κυβέρνησης, δηλαδή ο πάπας και οι επίσκοποι, και υπάρχει το αντικείμενο της κυβέρνησης, ο λαός. Το υποκείμενο και το αντικείμενο είναι σαφώς διαχωρίσιμα και δεν μπορούν να συγχέονται μεταξύ τους. Σήμερα, ωστόσο, προκειμένου να πραγματοποιηθούν φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις στην Καθολική Εκκλησία, η συμμετοχή των λαϊκών στη διακυβέρνηση της Εκκλησίας επεκτείνεται και απαιτούν ενεργά αυτές τις μεταρρυθμίσεις. Γιατί; Επειδή όταν οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις έρχονται σε σύγκρουση με τις παραδοσιακές εκκλησιαστικές αντιλήψεις περί ηθικής, η επισκοπή θέλει να μετατοπίσει μέρος της ευθύνης στους λαϊκούς. Όπως, θα θέλαμε να παραμείνουμε πιστοί στη διδασκαλία της Εκκλησίας, αλλά ο λαός θέλει αλλαγές και πρέπει να το λάβουμε αυτό υπόψη για να κρατήσουμε τους ανθρώπους στην Εκκλησία.

Και έτσι οι καρδινάλιοι, φοβούμενοι αυτή την επέκταση της συμμετοχής των λαϊκών στη διακυβέρνηση της Εκκλησίας (και την επακόλουθη προώθηση φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων), ρωτούν: «Μπορεί η συνοδικότητα να είναι το ανώτατο διοικητικό όργανο της μόνιμης διοίκησης της Εκκλησίας χωρίς να στρεβλώνει την καταστατική δομή της, την οποία επιθυμούσε ο Ιδρυτής της, στην οποία η ανώτατη και πλήρης εξουσία της Εκκλησίας ασκείται τόσο από τον Πάπα δυνάμει του αξιώματός του όσο και από το σώμα των επισκόπων, μαζί με την κεφαλή τους; Έναν Ρωμαίο Ποντίφικα;»

Ο πάπας απάντησε πάλι υπεκφεύγοντας. Διαβεβαίωσε ότι η ανώτατη εξουσία στην Εκκλησία ασκείται από τον πάπα και τους επισκόπους, αλλά ταυτόχρονα δήλωσε ότι «όχι μόνο η ιεραρχία, αλλά όλος ο λαός του Θεού, με διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικά επίπεδα, μπορεί να κάνει τη φωνή του να ακουστεί και να αισθανθεί μέρος της πορείας της Εκκλησίας». Έτσι, ο Πάπας Φραγκίσκος επιβεβαίωσε την πορεία του για μεταρρυθμίσεις υπό την πίεση των λαϊκών.

Στη δεύτερη έκδοση, οι καρδινάλιοι αναδιατύπωσαν την ερώτησή τους λίγο πιο σκληρά, αλλά παρέμεινε ουσιαστικά η ίδια.

Dubia 4: Μπορούν οι γυναίκες να χειροτονηθούν στην ιεροσύνη;
Δεν χρειάζεται να παραθέσω την ερώτηση των καρδιναλίων, διότι στην περίπτωση αυτή είναι σαφής: είναι δυνατόν ή όχι;

Ο Πάπας Φραγκίσκος ξεκίνησε κάνοντας μια διάκριση μεταξύ της «γενικής ιεροσύνης των πιστών και της διακονικής ιεροσύνης», αν και η ερώτηση αφορούσε τη διακονική ιεροσύνη. Συνέχισε λέγοντας ότι ο προκάτοχός του, ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β', είχε διδάξει ότι η αδυναμία χειροτονίας γυναικών στην ιεροσύνη θα πρέπει να επιβεβαιωθεί «οριστικά», αλλά ότι αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνδρες ήταν ανώτεροι από τις γυναίκες. Ιεροσύνη δεν σημαίνει δικαιοσύνη και αγιότητα και αντιστρόφως. Ο πάπας έχει δίκιο σε αυτό.

Αλλά τότε ο ποντίφικας έκανε βήμα πίσω και δήλωσε: «Από την άλλη πλευρά, αυστηρά μιλώντας, ας παραδεχτούμε ότι ένα σαφές και έγκυρο δόγμα ως προς την ακριβή φύση της «τελικής έγκρισης» δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί πλήρως. Αυτός δεν είναι ένας δογματικός ορισμός, αλλά θα πρέπει να τηρείται από όλους». Με άλλα λόγια, ο Πάπας Φραγκίσκος κατέστησε σαφές ότι όλοι πρέπει τώρα να έχουν την άποψη ότι η χειροτονία γυναικών είναι αδύνατη, αλλά στο μέλλον, όταν «ένα σαφές και έγκυρο δόγμα σχετικά με την ακριβή φύση της τελικής έγκρισης» είναι «πλήρως ανεπτυγμένο», τότε όλα μπορούν να συμβούν. Έτσι κατάλαβαν οι καρδινάλιοι αυτήν την απάντηση και έτσι στη δεύτερη εκδοχή της Dubia έθεσαν την ερώτηση με ελαφρώς διαφορετικό τρόπο: «Θα μπορέσει η Εκκλησία στο μέλλον να χορηγεί ιερατική χειροτονία σε γυναίκες;»

Dubia 5: Είναι απαραίτητη η εσωτερική μετάνοια για την άφεση των αμαρτιών;
Το ερώτημα είναι καθαρά καθολικό, δεν θα μπορούσε να προκύψει σε ορθόδοξο περιβάλλον, και εδώ είναι το γιατί.

Με την καθολική έννοια, ένα άτομο χρειάζεται συγχώρεση με τη νομική έννοια, με την ορθόδοξη έννοια, με την οντολογική έννοια. Για παράδειγμα, κάποιος θυμωμένος έκανε κάτι λάθος, φωνάζοντας, προσβάλλοντας, ξυλοκοπώντας και ούτω καθεξής. Στην καθολική κατανόηση, σε ένα τέτοιο άτομο πρέπει να συγχωρεθεί η ίδια η πράξη. Η Ορθοδοξία, από την άλλη πλευρά, διδάσκει ότι ο άνθρωπος πρέπει να απαλλαγεί από τον θυμό ως τέτοιο, και η προφορική εξομολόγηση είναι ένα απαραίτητο αλλά ανεπαρκές στοιχείο αυτού του πνευματικού αγώνα. Κατά συνέπεια, εάν κάποιος έρχεται στην εξομολόγηση και λέει για το τι έχει κάνει, αλλά χωρίς μετάνοια, χωρίς την πρόθεση να διορθώσει τον εαυτό του και να σταματήσει να αμαρτάνει, τότε ο Καθολικός θέτει το ερώτημα: είναι πραγματική η άφεση των αμαρτιών σε αυτή την περίπτωση; Ο Ορθόδοξος, από την άλλη πλευρά, κατανοεί ότι η τυπική εξομολόγηση μπορεί να οδηγήσει μόνο σε τυπική συγχώρεση, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος θα συνεχίσει να φέρει την αμαρτία στην ψυχή του, όπως έχει φέρει την αμαρτία στην ψυχή του, και η εξομολόγηση δεν θα του είναι χρήσιμη.

Ωστόσο, οι καρδινάλιοι θέτουν αυτό το ερώτημα με τέτοιο τρόπο ώστε οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί να μπορούν επίσης να αναρωτιούνται αν ένας ιερέας πρέπει να «αναβάλει την άφεση των αμαρτιών όταν γίνεται σαφές ότι αυτή η κατάσταση (μετάνοια, – Ed.) δεν έχει εκπληρωθεί»;

Σε απάντηση, ο Πάπας Φραγκίσκος υποστηρίζει και πάλι ότι «η μετάνοια είναι απαραίτητη για την εγκυρότητα της μυστηριακής άφεσης των αμαρτιών», αλλά «δεν υπάρχει μαθηματικά εδώ», ότι «η εξομολόγηση δεν είναι έθιμα» και γενικά, «υπάρχουν πολλοί τρόποι έκφρασης μετάνοιας», ένας από τους οποίους είναι όταν ένα άτομο έρχεται στην εξομολόγηση. Από την πλευρά του, ο πάπας έχει δίκιο, ο ιερέας στην εξομολόγηση δεν μπορεί να μπει στην ψυχή του μετανοούντος και να δει καθαρά αν υπάρχει αληθινή μετάνοια ή όχι, μερικές φορές εμείς οι ίδιοι δεν μπορούμε να το καθορίσουμε αυτό. Αλλά οι καρδινάλιοι δεν ήταν ικανοποιημένοι με την απάντηση του ποντίφικα και αναδιατύπωσαν την ερώτηση: «Μπορεί ένας μετανοημένος που, ενώ αναγνωρίζει μια αμαρτία, αρνείται με οποιονδήποτε τρόπο να κάνει την πρόθεσή του να μην την ξαναδιαπράξει, να λάβει νόμιμα τη μυστηριώδη άφεση των αμαρτιών;»

Και πάλι, αυτή είναι μια καθαρά καθολική διατύπωση του ερωτήματος, η οποία αποκαλύπτει μια διαστρεβλωμένη κατανόηση από τους Καθολικούς των ζητημάτων της μετάνοιας, της εξομολόγησης, του πνευματικού αγώνα και ούτω καθεξής. Αν είχαν στραφεί στη διδασκαλία των Αγίων Πατέρων, πιθανότατα δεν θα είχαν κάνει τέτοιες ερωτήσεις.

Συμπεράσματα

Όπως ήδη αναφέρθηκε, με υψηλό βαθμό πιθανότητας, ο Πάπας Φραγκίσκος δεν θα καταδεχτεί να δώσει στους καρδινάλιους μια απάντηση στη δεύτερη επιλογή «Dubia». Αυτό, με τη σειρά του, δεν θα αφαιρέσει αυτά τα θέματα από την ημερήσια διάταξη. Η υπεκφυγή των απαντήσεων του Πάπα Φραγκίσκου στην πρώτη εκδοχή της «Dubia» δείχνει ότι ο αγώνας μεταξύ καθολικών φιλελεύθερων και συντηρητικών συνεχίζεται και η επιστολή των καρδιναλίων προς τον πάπα είναι ένα άλλο επεισόδιο σε αυτόν τον αγώνα. Ο χρόνος θα δείξει τι θα συμβεί στη συνέχεια. Μέχρι στιγμής, η νίκη των φιλελεύθερων και η αποχώρηση των ακραίων συντηρητικών σε διάσπαση ή κάτι παρόμοιο είναι στον ορίζοντα.

Φαίνεται ότι σε κάποια μορφή, αλλά οι φιλελεύθεροι θα εξακολουθούν να προωθούν την ευλογία των ενώσεων του ιδίου φύλου και της γυναικείας ιεροσύνης και της δημοκρατίας στη διακυβέρνηση της Εκκλησίας (δεν πρέπει να συγχέεται με τη συνοδικότητα). Όλα αυτά πρέπει να ληφθούν υπόψη από εκείνους που σήμερα στην Ουκρανία υποστηρίζουν την ένωση με τους Ελληνοκαθολικούς. Σε αυτή την περίπτωση, παρόμοιες συζητήσεις θα έρθουν σε μας αργά ή γρήγορα.