Αποφάσεις του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας: νέα σπείρα στο σχίσμα της Ορθοδοξίας
Η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας αποφάσισε να μη μνημονεύει τον Πατριάρχη Μόσχας κ.κ. Κύριλλο και να καθαιρέσει τον Μητροπολίτη Κλιν κ. Λεωνίδα. Τι σημαίνουν αυτά για την Ορθόδοξη Εκκλησία;
Στις 22 Νοεμβρίου 2022, η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας αποφάσισε να μη μνημονεύει τον Πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών κ.κ. Κυρίλλο κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας, καθώς και να καθαιρέσει τον Μητροπολίτη Κλιν κ. Λεωνίδα, Εξάρχο του Πατριαρχείου Μόσχας στην Αφρική. Οι αποφάσεις αυτές υπαγορεύθηκαν από την επιθυμία να «αντισταθεί στην παράνομη εισβολή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας» στη δικαιοδοσία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας. Προς το παρόν, μπορούμε να πούμε ότι έχουν επιδεινώσει την κρίση που ήδη υπάρχει μεταξύ των δύο Τοπικών Εκκλησιών. Επηρεάζουν όμως την παγκόσμια Ορθοδοξία;
Προϊστορία του προβλήματος
Το 2018, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, χωρίς συνεννόηση με άλλες Τοπικές Εκκλησίες, νομιμοποίησε τους Ουκρανούς σχισματικούς δημιουργώντας την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Αυτό το βήμα του Φαναρίου θεωρήθηκε από την ιεραρχία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ως πράξη εισβολής στο κανονικό έδαφος της Ρωσικής Εκκλησίας. Στο πλαίσιο αυτό, η Σύνοδος της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας ανακοίνωσε τη διακοπή της ευχαριστιακής κοινωνίας με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Έγινε φανερό ότι ο Τόμος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας οδήγησε σε σοβαρή κρίση της παγκόσμιας Ορθοδοξίας και η απόφαση του ίδιου του Φαναρίου αντιμετωπίστηκε κριτικά από όλους σχεδόν τους προκαθημένους των άλλων Ορθοδόξων Εκκλησιών.
Στο πλαίσιο του άρθρου μας, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας κ.κ. Θεόδωρος εξέφρασε αρχικά την υποστήριξή του προς την UOC και τον κανονικό Της Προκαθήμενο, τον Μακαριώτατο Μητροπολίτη κ.κ. Ονούφριο.
Ωστόσο, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, ο επικεφαλής της Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας μνημόνευσε τον Επιφάνιο Ντουμένκο κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας, γεγονός που θεωρήθηκε προδοσία - τόσο από την πλευρά των πιστών και του κλήρου της UOC, όσο και από την πλευρά της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η Σύνοδος της Ρωσικής Εκκλησίας ανακοίνωσε τη διακοπή της ευχαριστιακής κοινωνίας με τον Πατριάρχη κ.κ. Θεόδωρο και αποφάσισε να απαντήσει με μια «συμμετρική πράξη», δημιουργώντας την Εξαρχία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Αφρική.
Ο επικεφαλής αυτής της δομής ήταν ο Μητροπολίτης κ. Λεωνίδας (Γκορμπατσόφ) Κλίν και οι κύριοι εκπρόσωποί της στην αφρικανική ήπειρο ήταν οι ιερείς Γκεόργκι Μαξίμοφ και Αντρέι Νόβικοφ.
Σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, ένας μεγάλος αριθμός ιερέων του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας μετακινήθηκε στην Εξαρχία, γεγονός που ανάγκασε τη Σύνοδο αυτής της Εκκλησίας να απαγορεύσει πρώτα στον Μαξίμοφ και τον Νόβικοφ να τελούν και τώρα να διακόψει την ευχαριστιακή κοινωνία με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, «καθαιρώντας» ταυτόχρονα τον Μητροπολίτη κ. Λεωνίδα. Σε γενικές γραμμές, μετά την αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, η Εκκλησία της Αλεξάνδρειας έγινε η πρώτη Εκκλησία που έκανε το ίδιο ως απάντηση στη ρήξη της Ευχαριστιακής Κοινωνίας εκ μέρους της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Τι σημαίνει αυτό;
Σχεδιασμός της διάσπασης
Έχει ειπωθεί πολλές φορές ότι η δημιουργία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας προκάλεσε τουλάχιστον μια σοβαρή κρίση στην παγκόσμια Ορθοδοξία. Επιπλέον, πολλοί ιεράρχες και προκαθήμενοι των Εκκλησιών πίστευαν και εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η χορήγηση της «ουκρανικής αυτοκεφαλίας» και η αντίδραση της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας σε αυτήν οδήγησε σε de facto σχίσμα της Ορθοδοξίας. Υπήρχαν επίσης απόψεις ότι λόγω της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, η Εκκλησία χωρίστηκε σε δύο στρατόπεδα υπό όρους – «ελληνικό» και «σλαβικό». Ταυτόχρονα, ακόμη και στις ελληνόφωνες Εκκλησίες, δεν υποστήριξαν όλοι την απόφαση του Φαναρίου (για παράδειγμα, η Αλβανική Εκκλησία, τα Πατριαρχεία Ιεροσολύμων και Αντιοχείας). Με τη σειρά του, ο Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος αρνείται πεισματικά την ύπαρξη σχίσματος στην παγκόσμια Ορθοδοξία, αναφερόμενος στο γεγονός ότι η Ρωσική Εκκλησία διέκοψε μονομερώς την κοινωνία με άλλες Εκκλησίες. Όπως, «αν και ο Πατριάρχης κ.κ. Κύριλλος δεν μας μνημονεύει, αλλά τον μνημονεύουμε, πράγμα που σημαίνει ότι δεν υπάρχει σχίσμα».
Ωστόσο, η απόφαση της Εκκλησίας της Αλεξανδρείας να αναστείλει την ανάγνωση του ονόματος του Προκαθημένου της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας σε δίπτυχα κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας δηλώνει σαφώς και κατηγορηματικά ότι το σχίσμα έχει γίνει πλέον πραγματικότητα που δεν μπορεί να αγνοηθεί από κανέναν. Τουλάχιστον μεταξύ της Ρωσικής και της Αλεξανδρινής Εκκλησίας, η διάσπαση επισημοποιείται και τεκμηριώνεται. Ένα άλλο ερώτημα είναι πώς αυτό θα επηρεάσει την παγκόσμια Ορθοδοξία;
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η απόφαση της Συνόδου της Αλεξάνδρειας θα υποστηριχθεί από το Φανάρι. Είναι επίσης πολύ πιθανό ότι τα λόγια υποστήριξης θα εκφραστούν από εκείνες τις Εκκλησίες που έχουν ήδη αναγνωρίσει την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας - Ελληνική και Κυπριακή. Ωστόσο, θα περιοριστούν στα λόγια ή θα λάβουν παρόμοια απόφαση, διακόπτοντας την επικοινωνία με την ROC; Απίθανο. Μπορούν όμως να συμφωνήσουν να συζητήσουν τις πράξεις του Πατριάρχη κ.κ. Κυρίλλου.
Το γεγονός είναι ότι ο Πατριάρχης κ.κ. Θεόδωρος είχε προηγουμένως μιλήσει για την έναρξη μιας «πενταρχικής συνέλευσης» για να δικάσει τον επικεφαλής της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας λόγω της ίδρυσης μιας εξαρχίας από τη Μόσχα στην Αφρική. Ωστόσο, πριν από ένα χρόνο, αυτή η «συνέλευση» δέχτηκε μποϊκοτάζ στην πραγματικότητα από τους Πατριάρχες Αντιοχείας και Ιεροσολύμων. Τώρα, μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η κατάσταση είναι διαφορετική. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Πατριάρχης κ.κ. Θεόδωρος θα απευθυνθεί στον Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο με αίτημα τη σύγκληση Συνόδου που θα αξιολογήσει τις δραστηριότητες της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας γενικά και του Πατριάρχη κ.κ. Κυρίλλου ειδικότερα. Επιπλέον, οι προϋποθέσεις για μια τέτοια Σύνοδο βρίσκονται ήδη στην απόφαση της Συνόδου της Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας, η οποία αναφέρεται στην καταδίκη των πολιτικών και εκκλησιολογικών θεωριών του «ρωσικού κόσμου» ανά την υφήλιο επί τη βάσει της εθνικότητος.
Το αν υπάρξουν «δίκες» του Πατριάρχη κ.κ. Κυρίλλου είναι ένα ανοιχτό ερώτημα, αλλά το γεγονός ότι η ρήξη της ορθόδοξης ενότητας έχει επισημοποιηθεί μπορεί να ειπωθεί αυτή τη στιγμή. Και μια από τις εκδηλώσεις μιας τέτοιας διακοπής είναι η απόφαση των Αλεξανδρινών να καθαιρέσουν τον Μητροπολίτη κ. Λεωνίδα.
Η καθαίρεση και οι συνέπειές της
Το διάταγμα της Συνόδου αναφέρει ότι η Εκκλησία της Αλεξάνδρειας «αποφάσισε την καθαίρεση από του υψηλού υπουργήματος της Αρχιερωσύνης του τέως» του Μητροπολίτη Κλιν κ. Λεωνίδα, Εξάρχου του Πατριαρχείου Μόσχας στην Αφρική, με άλλα λόγια, για την Εκκλησία της Αλεξάνδρειας, ο Μητροπολίτης Λεωνίδας δεν είναι πλέον επίσκοπος.
Ο ίδιος ο Έξαρχος της Αφρικής σχολίασε την απόφαση αυτή με το χαρακτηριστικό αντιδιπλωματικό ύφος του, αποκαλώντας τον Πατριάρχη κ.κ. Θεόδωρο «σχισματικό» ο οποίος, «έχοντας εξοικειωθεί με τον φάκελο για τις φάρσες του, που ευγενικά παρείχε η σύνδεση SBU-CIA, δήλωσε ξαφνικά την υποστήριξή του στον Τούρκο αξιωματικό Βαρθολομαίο, δικαιολογώντας έτσι τη γενοκτονία του πληθυσμού του Ντονμπάς, δεκάδες χιλιάδες θύματα, γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένους και δαγκώνοντας το χέρι της Μόσχας».
Από αυτή τη συναισθηματική ομιλία, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Μητροπολίτης κ. Λεωνίδας δεν αναγνωρίζει τη καθαίρεσή του. Πώς όμως θα αντιληφθεί η παγκόσμια Ορθοδοξία αυτή την απόφαση, και γενικά, έχει μια Τοπική Εκκλησία το δικαίωμα να καθαιρέσει έναν ιεράρχη από μια άλλη Τοπική Εκκλησία;
Η ιστορία γνωρίζει τέτοιες περιπτώσεις. Το πιο ενδεικτικό είναι το παράδειγμα του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, τον οποίο ο Αλεξανδρινός Πρώτος Ιεράρχης Θεόφιλος κήρυξε καθαιρεμένο, καθορίζοντας αυτή την απόφαση για τη ληστεία «καθεδρικού ναού κάτω από τη βελανιδιά». Επιπλέον, ας θυμηθούμε ότι ο Πατριάρχης Νεστορίου καθαιρέθηκε και αναθεματίστηκε με πρωτοβουλία του Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας. Έτσι, η σημερινή Σύνοδος της Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας δεν έχει εφεύρει κάτι νέο, ειδικά δεδομένου του γεγονότος ότι ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας εξακολουθεί να φέρει τον τίτλο του «κριτή του σύμπαντος».
Ένα άλλο ερώτημα είναι πώς θα αντιδράσουν οι Τοπικές Εκκλησίες στην απόφαση για τον Μητροπολίτη Κλίν κ.Λεωνίδα. Εξάλλου, ο Αποστολικός Κανόνας 11 λέει ότι «Εἴ τις καθῃρημένῳ κληρικὸς ὤν κληρικῷ συνεύξηται, καθαιρείσθω καὶ αὐτός». Αυτό σημαίνει ότι οι εκπρόσωποι ορισμένων Τοπικών Εκκλησιών μπορεί να αρνηθούν να συντελέσουν με τον Μητροπολίτη κ. Λεωνίδα. Και δεν πρόκειται για τις Ελληνικές, Κυπριακές ή Κωνσταντινουπολίτικες Εκκλησίες (ο Επίσκοπος κ. Λεωνίδας δεν τελεί μαζί τους ούτως ή άλλως), αλλά για τις άλλες «Ελληνικές», Ιεροσολύμων, Αντιοχείας, Αλβανικές Εκκλησίες. Επίσης, με υψηλό βαθμό πιθανότητας, οι Ρουμάνοι και οι Γεωργιανοί είναι απίθανο να συντελέσουν με τον Μητροπολίτη Λεωνίδα.
Από την άλλη πλευρά, μνημονεύοντας τον λαϊκό Σεργκέι Ντουμένκο, ο ίδιος ο Πατριάρχης κ.κ. Θεόδωρος εμπίπτει πλήρως σε αυτόν τον κανόνα, για να μην αναφέρουμε την κοινή λειτουργία μαζί του του επικεφαλής του Φαναρίου και του Προκαθημένου της Ελλάδας. Ως εκ τούτου, η τρέχουσα κανονική κατάσταση στην Εκκλησία είναι εξαιρετικά συγκεχυμένη.
***
Έτσι, οι αποφάσεις της Αγίας και Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Αλεξανδρείας παγίωσαν το σχίσμα στην παγκόσμια Ορθοδοξία και δημιούργησαν πρόσθετα προβλήματα για την εξεύρεση συμβιβαστικών λύσεων στην τρέχουσα κρίση. Η ώθηση και ο κύριος λόγος για αυτό ήταν ο Τόμος της OCU που παρείχε το Φανάρι, και όλα τα υπόλοιπα είναι απλά συνέπεια. Δεν είναι δύσκολο να υποθέσουμε ότι η κατάσταση θα επιδεινώνεται και θα ριζοσπαστικοποιείται καθημερινά, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει στην τελική και αμετάκλητη διαίρεση της Ορθόδοξης Εκκλησίας σε δύο στρατόπεδα, καθένο από το οποίο θα θεωρεί τον εαυτό του κανονικό και αληθινό, και το αντιπάλο του - χωρίς χάρη σχισματικό. Μπορεί να υπάρξει μόνο μία διέξοδος από αυτή την κατάσταση – να καθίσουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων και να προσπαθήσουν να λύσουν το πρόβλημα όχι στο γεωπολιτικό, αλλά στο εκκλησιολογικό και κανονικό πεδίο. Ωστόσο, πρέπει να παραδεχτούμε ότι, δυστυχώς, δεν υπάρχουν ακόμη προϋποθέσεις για τέτοιες διαπραγματεύσεις.
