Πνευματικά βιβλία: Από πού να ξεκινήσετε και πώς να διαβάζετε
Συχνά οι ιερείς ρωτούνται από πού πρέπει να αρχίσει η μελέτη της πατερικής λογοτεχνίας και πώς να διαβάζεται σωστά. Σ’ αυτό το θέμα αναφέρεται στο άρθρο του ο πρωτοπρεσβύτερος Βασίλειος Κούτσερ.
Ο Άγιος Ιγνάτιος Μπριαντσανίνοφ έγραφε ότι στους έσχατους καιρούς οι Χριστιανοί θα σώζονται με την ανάγνωση της Αγίας Γραφής, των Αγίων Πατέρων και με τις συμβουλές των «ομοϊδεατών αδελφών». Ωστόσο, ζώντας στους καιρούς για τους οποίου έγραφε ο άγιος, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι ένα από τα προβλήματα της σημερινότητά μας είναι η σχεδόν πλήρης απώλεια της κουλτούρας ανάγνωσης. Δεν πρόκειται μόνο για την πνευματική λογοτεχνία, αλλά γενικά για βιβλία.
Εάν πριν από λίγα χρόνια η Ουκρανία ήταν μια από τις χώρες οι κάτοικοι των οποίων διαβάζουν πολύ, σήμερα είμαστε αναγκασμένοι να παραδεχτούμε ότι η ανάγνωση έχει γίνει «ελίτ» ψυχαγωγία για έναν πολύ στενό κύκλο ανθρώπων.
Με την έλευση των gadgets, διάφοροι μελλοντολόγοι προέβλεπαν την πλήρη εξαφάνιση των χάρτινων βιβλίων. Θεωρήθηκε ότι τα ηλεκτρονικά μέσα θα μπορούσαν να γίνουν μια εναλλακτική λύση στα ογκώδη και ακριβά folio, ενώ «βιβλιοθήκη στην τσέπη» θα βοηθήσει να διαβάζει καείς οποτεδήποτε, οπουδήποτε και οτιδήποτε, δηλαδή πολύ.
Ωστόσο, μόνο το πρώτο μέρος αυτής της πρόβλεψης σχεδόν έγινε πραγματικότητα: ο αριθμός των βιβλίων στα ράφια των Ουκρανών έχει γίνει πολύ μικρότερος. Αλλά την ίδια στιγμή, το δεύτερο μέρος αποδείχθηκε εντελώς λανθασμένο – οι Ουκρανοί δεν άρχισαν να διαβάζουν περισσότερα. Έχοντας πετάξει το χάρτινο βιβλίο, δεν ανοίξαμε τα ηλεκτρονικά αναγνωστήρια, απλώς πάψαμε να διαβάζουμε.
Επομένως, επιστρέφοντας στα λόγια του Αγίου Ιγνατίου, πρέπει να σημειωθεί ότι όταν μιλάμε για ανάγνωση πνευματικής λογοτεχνίας, πρέπει να ξεκινήσουμε από τη συνήθεια ανάγνωσης γενικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να διαβάζετε τα πάντα, αυτό σημαίνει ότι η ανάγνωση πρέπει να γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής. Από πού να αρχίσετε;
Πριν δώσω συγκεκριμένες συμβουλές, πρέπει να γίνουν μερικές παρατηρήσεις που πρέπει να ληφθούν υπόψη από οποιονδήποτε προσπαθεί να κατανοήσει το βάθος της πατερικής λογοτεχνίας.
Προσωπική σας κατάσταση
Ο καθένας από εμάς, διαβάζοντας την πνευματική λογοτεχνία, πρέπει απαραίτητα να λάβει υπόψη την κατάσταση στην οποία βρίσκεται τώρα. Δεν χρειάζεται να πάρετε στα χέρια σας τα βιβλία που λένε για έναν ασυνήθιστο τρόπο ζωής για εμάς. Σύμφωνα με τον Άγιο Ιγνάτιο, «... Είναι απαραίτητο να εκλέξουμε από αυτά (από βιβλία – συντ.) όχι τα πιο ανυψωμένα, αλλά τα πιο κοντά στην κατάστασή μας, που παρουσιάζουν το έργο που μας είναι οικείο». Για παράδειγμα, στους μοναχούς που ζουν ερημιτική ζωή δεν συνιστάται να διαβάζουν βιβλία για τη ζωή σε μοναστήρι με πολλούς κατοίκους. Όπως και στου αρχάριους μοναχούς μεγάλων μοναστηριών μπορεί να βλάψει λογοτεχνία για τη ζωή των ερημιτών. Επιπλέον, ένας οικογενειάρχης είναι απίθανο να είναι σε θέση να εφαρμόσει για τον εαυτό του κάθε σειρά του Αγίου Ιωάννη του Κλίμακας. Ομοίως, ο μοναχός δεν θα χρειαστεί συμβουλές για το σωστό τρόπο οικογενειακής ζωής.
Φυσικά, και στην πρώτη και στη δεύτερη περίπτωση, ορισμένα πράγματα μπορούν να εφαρμοστούν στον εαυτό μας. Έτσι, από τη «Κλίμακα» μπορούμε να μάθουμε για τα μέσα καταπολέμησης της αμαρτίας, ενώ μελετώντας λογοτεχνία για την Ορθόδοξη οικογένεια, ο μοναχός θα είναι σε θέση να δώσει συγκεκριμένες συστάσεις σε παντρεμένα ζευγάρια που έρχονται σε αυτόν για συμβουλές. Ωστόσο, η ανάμνηση της δικής σας κατάστασης είναι απαραίτητη. (Είναι σκόπιμο να σημειωθεί εδώ ότι είναι καλύτερο για τους ανθρώπους με οικογένεια να συμβουλεύονται για τη ζωή στην οικογένεια με εκείνους που έχουν οι ίδιοι οικογένεια, δλδ. με λευκούς κληρικούς).
Δεν είναι ανάγκη να διαβάζετε πολύ
Ο σκοπός της πνευματικής ανάγνωσης δεν είναι πόσα βιβλία καταφέρατε να διαβάσετε, αλλά πώς μπορούσατε να εφαρμόσετε αυτό που διαβάζετε στον εαυτό σας και στη ζωή σας. Με άλλα λόγια, η υψηλής ποιότητας ανάγνωση είναι σίγουρα καλύτερη από την ποσοτική και καλείται να απαντήσει στο ερώτημα «πόσο καλύτερος Χριστιανός έχω γίνει κατά την ανάγνωση;»
Ο Άγιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος καλεί: «...Μην διαβάζετε απλά για να διαβάσετε, αλλά για να αναζωογονήσετε και να θρέψετε την ψυχή».
Δεν έχουμε πάντα αρκετό χρόνο για πολύωρη μελέτη της πατερικής λογοτεχνίας. Σε αυτήν την περίπτωση ο Άγιος Θεοφάνης συνιστά να διαβάσετε τουλάχιστον μία φράση από την Αγία Γραφή ή από ένα έργο κάποιου αγίου και να τη διαλογίζεστε όλη την ημέρα, να τη «μασάτε» για τον εαυτό σας.
Βρίσκουμε παρόμοιες συμβουλές και στα γραπτά του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου, ο οποίος γράφει: «...Κανένας χρόνος δεν μπορεί να σταθεί εμπόδιο στην ανάγνωση του Λόγου του Θεού... όχι μόνο στο σπίτι, αλλά και περπατώντας στην αγορά, κάνοντας ένα ταξίδι ή βρισκόμενοι σε μια πολυάριθμη συνάντηση και κάνοντας δουλειές, μπορούμε να εξασκούμαστε σ’ αυτήν την ανάγνωση... Βλέποντας τη διάθεσή μας στην πνευματική <γνώση>, ο Κύριος μας δεν θα μας περιφρονήσει, αλλά θα χαρίσει διαφωτισμό από ψηλά και θα φωτίσει το νου μας. Να μην… παραμελήσουμε την ανάγνωση <της Γραφής>, αλλά, είτε καταλαβαίνουμε τι περιέχει, ή δεν καταλαβαίνουμε, <σε κάθε περίπτωση>, θα στρεφόμαστε σε αυτό όσο το δυνατόν συχνότερα. Η συνεχής άσκηση στην ανάγνωση εκτυπώνει ανεξίτηλα στη μνήμη τα <αναγνωσθέντα> και συχνά, αυτό που σήμερα δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε όταν διαβάζαμε, ξαφνικά καταλαβαίνουμε, έχοντας αρχίσει να διαβάζουμε ξανά, αύριο, γιατί ο φιλάνθρωπος Θεός φωτίζει αόρατα το νου μας».
Πρέπει να συμφωνήσετε ότι αυτή η μέθοδος εφαρμόζεται απολύτως σε καθέναν από εμάς. Το κύριο πράγμα είναι η τακτική και διαρκής τροφή της ψυχής με τα λόγια του Ευαγγελίου ή των αγίων πατέρων.
Εφαρμογή των αναγνωσθέντων
Οι Άγιοι Πατέρες τονίζουν πάντα ότι επιτρέπεται και χρειάζεται να διαβάζουμε την πνευματική λογοτεχνία μόνο με τη δική μας ζωή. Με άλλα λόγια, χωρίς πρακτική, η ανάγνωση μπορεί να μετατραπεί σε μια κενή θεωρία που δεν αποφέρει κανένα όφελος στον άνθρωπο. Ο Εφραίμ ο Σύριος γράφει: «Μην αφεθείς στην ανάγνωση για να αφήσεις την άσκηση αρετής. Να εργάζεσαι και να διαβάζεις λίγο, με συλλογισμό, αλλά εξασκήσου καλύτερα στις καλές πράξεις».
Και σε ένα άλλο σημείο: «Όποιος ασχολείται επιμελώς με την ανάγνωση, πρέπει να εφαρμόζει αυτά που έχει διαβάσει και να μην περιορίζεται μόνο σε επιμελή ανάγνωση...».
Βρίσκουμε παρόμοιες συμβουλές στις επιστολές του σχεδόν σύγχρονου μας, του οσίου Αμβροσίου της Όπτινας: «Τα βιβλία αυτά απαιτούν δουλειά. Ο αγαθός Κύριος θέλει να σωθούν όλοι και να φωτίσει όλους με το φως της αλήθειας, να μας χαρίσει την παντοδύναμη βοήθειά Του όχι μόνο να διαβάζουμε τα βιβλία πνευματικού περιεχομένου, αλλά, κατά δύναμη, και να εκπληρώνουμε όσα λέγονται σε αυτά προς όφελος της ψυχής μας».
Ο Αιδεσιμότατος Μακάριος της Όπτινας, συλλογιζόμενος περί ανάγκης ανάγνωση, γράφει: «Τα βιβλία πρέπει να διαβάζονται από τις αδελφές, ανάλογα με το χαρακτήρα της καθεμίας, αλλά πιο πολύ πρέπει να δίνονται για ανάγνωση ενεργά και όχι σκεπτικά, όπως του Αγίου Εφραίμ, του αββά Δωροθέου, του οσίου Ιωάννη της Κλίμακος, Πρόλογος και βίοι των αγίων πατέρων• και να κοιτάνε από αυτά τους καρπούς – τη γνώση της αδυναμίας και της ταπεινότητας τους, και όχι αυτό που ξέρω τα πάντα και σε περίπτωση συζήτησης να συγκρούεσαι με άλλους. Και στη συνέχεια ο ίδιος ο Κύριος θα τους δώσει αληθινό νου, το οποίο αποκτάται από ταπεινότητα, και όσο αυτό φέρνει οφέλη, τόσο, αντίθετα, η περηφάνια βλάπτει, κάτι που οι ίδιοι είδαμε στην εμπειρία πολλών».
Στόχος μας δεν είναι να αποκτήσουμε ένα ορισμένο ποσοστό γνώσης και όχι να επιδείξουμε τις γνώσεις μας στις δημιουργίες των αγίων πατέρων, αλλά να βοηθήσουμε την ψυχή μας να αντιμετωπίσει τις αμαρτίες και τα πάθη της.
Ανάγνωση δια μέσω προσευχής
Αυτό το εδάφιο είναι ίσως το πιο σημαντικό. Καμία δουλειά στη ζωή του Χριστιανού δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς προσευχή. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την ανάγνωση, διότι η αντίληψη του κειμένου του Ευαγγελίου και των έργων των Αγίων Πατέρων είναι δυνατή μόνο μέσω της ενότητας στην προσευχή με τον Θεό. Ταυτόχρονα, πρέπει να προσευχόμαστε σ’ εκείνο τον άγιο πατέρα, του οποίου τα έργα πρόκειται να διαβάσουμε. Μπορείτε να του ζητήσετε να διαφωτίσει το νου μας για καλύτερη αντίληψη εκείνης της αλήθειας που μας άφησε ως κληρονομιά.
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι ο όσιος Ιωάννης της Κλίμακος επισήμανε ότι ο πνευματικός εμπλουτισμός χωρίς προσευχή, χωρίς πνευματική ανάπτυξη είναι δαιμονική θεολογία. Με τη σειρά του, ο όσιος Νείλος Σιναΐτης, και μετά από αυτόν οι άλλοι πατέρες και ασκητές της Εκκλησίας μας, σημείωναν ότι μόνο αυτός που προσεύχεται πραγματικά μπορεί να είναι θεολόγος. Έτσι, χωρίς την προσευχή οποιαδήποτε από τις δραστηριότητές μας, στην καλύτερη περίπτωση, θα είναι άκαρπη, και στη χειρότερη περίπτωση, θα μας βλάψει.
Οπότε, από πού να αρχίσετε το διάβασμα της πνευματικής λογοτεχνίας; Ποια βιβλία θα μπορούσα να συστήσω σε σύγχρονο Χριστιανό;
Αγία Γραφή
Η Γραφή είναι ένα βιβλίο των βιβλίων γραμμένη υπό την επιρροή του Αγίου Πνεύματος. Ζωή του Χριστιανού πρέπει να οικοδομείται σύμφωνα με αυτό το βιβλίο. Επομένως, η σημασία της ανάγνωσής του δεν συζητείται καν. Το μόνο που αξίζει να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή είναι η ανάγκη μελέτης της Αγίας Γραφής χρησιμοποιώντας τις εξηγήσεις που δόθηκαν από τους Πατέρες της Εκκλησίας. Ο ατομικισμός σε αυτήν την περίπτωση είναι εξαιρετικά επικίνδυνος και μπορεί να προκαλέσει σοβαρά πνευματικά προβλήματα.
Επομένως, η Βίβλος πρέπει να διαβάζεται μαζί με τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο (ο οποίος έγραψε σχόλια για σχεδόν όλα τα βιβλία της Καινής Διαθήκης και σε μέρος των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης), με τον Άγιο Βασίλειο το Μεγάλο («Εξαήμερος» δεν είναι μόνο μια εξήγηση του βιβλίου της Γένεσης, αλλά και ένα παράδειγμα πραγματικής θεολογίας), με τον όσιο Αθανάσιο το Μεγάλο (εξαιρετικά σχόλια για τους Ψαλμούς), με τον δια Θεού σαλό Θεοφύλακτο της Βουλγαρίας (η ερμηνεία του όλων των βιβλίων της Καινής Διαθήκης είναι σύντομο απόσπασμα από τις δημιουργίες του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου), με τον Άγιο Βασίλειο Κινεσέμσκι (η ερμηνεία του κατά Μάρκον Ευαγγελίου θεωρείται μία από τις καλύτερες για τους συγχρόνους μας) και άλλους αγίους πατέρες.
Επιπλέον, αξίζει να δοθεί προσοχή στη σειρά ανάγνωσης των βιβλίων της Βίβλου. Έτσι, οι αρχάριοι της μελέτης της Αγίας Γραφής θα πρέπει να ξεκινήσουν με τους Ψαλμούς και το Ευαγγέλιο, στη συνέχεια μπορείτε να μεταβείτε στα βιβλία διδασκαλίας, όπως το βιβλίο των Παροιμιών του Σολομώντα και το βιβλίο του Εκκλησιαστή, και μόνο μετά να ξεκινήσει τα ιστορικά βιβλία και τα βιβλία των προφητών.
Για μια πιο βολική χρήση των εξηγήσεων των Αγίων Πατέρων, μπορούμε να προτείνουμε τον ιστότοπο της Ερήμου της Όπτινας, ο οποίος περιέχει τα έργα των Θεοφόρων Ανδρών της Εκκλησίας σχετικά με κάθε γραμμή της Αγίας Γραφής.
Βίοι αγίων
Ο Άγιος Δημήτριος του Ροστόφ σε 12 τόμους (σύμφωνα με κάθε ημέρα του έτους) συγκέντρωσε βίους των περισσότερων γνωστών αγίων της Εκκλησίας. Παραδείγματα της ζωής τους, τα κατορθώματά τους και τα ασκητικά έργα τους αποτελούν εξαιρετικό πρότυπο για σχεδόν κάθε Ορθόδοξο Χριστιανό. Επιπλέον, στις σελίδες των Βίων των Αγίων θα βρείτε πολλές ηθικές διδασκαλίες και κρυστάλλινα αμιγές δογματικά διδάγματα της Εκκλησίας.
Όλα αυτά είναι γραμμένα σε μια απλή γλώσσα, κατανοητή από οποιονδήποτε, τόσο ενήλικες όσο και παιδιά. Επομένως η ανάγνωση των βίων των αγίων πρέπει να αποτελεί καθημερινή πρακτική για όσους θέλουν πνευματική ανάπτυξη και τελειότητα.
Στην ίδια σειρά στέκονται και βιβλία διαφορετικού βιογραφικού, ηθικού και ιστορικού χαρακτήρα – Αρχαίο Πατερικό, Λαυσαϊκο, το Πνευματικό Λιβάδι, βιογραφίες των ασκητών ευσέβειας τόσο του αρχαίου όσο και του σύγχρονου κόσμου. Συνιστώ να δώσετε ιδιαίτερη προσοχή στις βιογραφίες των σύγχρονων γερόντων του Αγίου Όρους. Πρώτα απ’ όλα πρόκειται για τη βιογραφία του οσίου Σιλουανού του Αθωνίτη, που γράφτηκε από τον αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο (Σάχαρωφ). Σας συμβουλεύω επίσης να διαβάσετε τα υπέροχα βιβλία «Σύγχρονοι γέροντες του Αγίου Όρους» και «Η Ζωή Μου με το γέροντα Ιωσήφ».
Έργα του Οσίου Παϊσίου
Αυτά τα βιβλία δεν είναι τυχαίο να έχουν ξεχωριστό εδάφιο: είναι αδύνατο να υπερεκτιμηθεί η σημασία τους για τον Ορθόδοξο κόσμο. Ο Γέροντας Παΐσιος είναι στην ουσία ο σύγχρονός μας. Και επομένως γνωρίζει όλα αυτά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει καθημερινά ο σύγχρονος Χριστιανός. Οι πέντε τόμοι των έργων του είναι αφιερωμένοι στις απαντήσεις στα πιο οδυνηρά ερωτήματα της εποχής μας – από την ψηφιακή εξάρτηση έως τα προβλήματα της οικογενειακής ζωής.
Ο γέροντας μιλά σε μια απλή γλώσσα, εμπλουτισμένη με ζωντανές εικόνες και παραδείγματα, μερικές φορές με ζωοδόχο ειρωνεία και καλό χιούμορ, και επομένως γίνεται κατανοητός και προσιτός σε εμάς, τους συγχρόνους του. Τα έργα του Γέροντα Παϊσίου μπορούν να προταθούν ως πρακτικό εργαλείο για τη ζωή στον κόσμο. Πρέπει να διαβάζονται και να ξαναδιαβάζουν συνεχώς.
Έργα των σύγχρονων Ελλήνων ασκητών και θεολόγων
Επίσης, θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στα έργα άλλων Ελλήνων πνευματικών διδασκάλων, οι οποίοι δια μέσω συγγραφής των βιβλίων στρέφονται προς τους σύγχρονους Χριστιανούς.
Ο πρωτοπρεσβύτερος Ιωάννης Μάγεντορφ παρατήρησε κάποτε ότι ο άγιος πατέρας είναι αυτός που ξέρει να εξηγήσει το Ευαγγέλιο σε κάποιον με τον οποίο πρέπει να επικοινωνήσει. Υπό αυτήν την έννοια τα έργα των ασκητών της ευσέβειας και των θεολόγων είναι ιδιαίτερα πολύτιμα. Μπορούμε να συμβουλεύσουμε τα έργα του Μητροπολίτη Λεμεσού Αθανασίου, τα οποία είναι γεμάτα βαθιά πνευματικά περιεχόμενα και σοφία, καθώς και τα έργα του Αρχιμανδρίτη Ανδρέα (Κονάνο) και του οσίου Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου.
Όλα αυτά τα βιβλία, χωρίς αμφιβολία, είναι γεμάτα χαρισματικής κατανόηση όλων εκείνων των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο καθένας μας. Η ανάγνωσή τους είναι εξίσου χρήσιμη και ενδιαφέρουσα.
Δημιουργίες του Αγίου Ιγνατίου Μπριαντσανίνοφ
Μεταξύ των βιβλίων που έγραψε ο άγιος, υπάρχουν πολλά που αναφέρονται ειδικά για μοναχούς. Ωστόσο, τα βιβλία για την προσευχή του Ιησού, ή ο «Λόγος για το Θάνατο», αναμφίβολα θα είναι χρήσιμα και για τους λαϊκούς. Επιπλέον, ο άγιος αφιερώνει μεγάλη προσοχή στον αγώνα ενάντια στα πάθη, στη σωστή κατανόηση της ταπεινότητας και της υπακοής, στη σωστή αντίληψη ολόκληρης της εκκλησιαστικής κληρονομιάς. Τα βιβλία του είναι ανεξάντλητο φυλάκιο αληθινά πνευματικής σοφίας και κρίσης, η οποία σήμερα λείπει τόσο πολύ.
Ο Άγιος Ιγνάτιος, αν και έζησε πάνω από εκατό χρόνια πριν, είναι τόσο επίκαιρος για μάς που φαίνεται να είναι ο σύγχρονος μας. Επομένως, η ανάγνωση των έργων του πρέπει απαραίτητα να γίνει μέρος της πνευματικής μας εργασίας.
* * *
Φυσικά, η πιο πάνω αναφερόμενη λίστα προτεινόμενων βιβλίων είναι απλώς παραδείγματα πνευματικής λογοτεχνίας, από τα οποία πρέπει να ξεκινήσουμε τη μελέτη μας του θησαυροφυλακίου της παράδοσης της Εκκλησίας. Στην πραγματικότητα ο αριθμός των βιβλίων που γράφτηκαν από τους αγίους πατέρες είναι απίστευτα μεγάλος. Να τα διαβάσεις όλα είναι πολύ δύσκολη και μάλλον αδύνατη υπόθεση. Καθώς οι στόχοι μας είναι εντελώς διαφορετικοί. Σε τελική ανάλυση, είναι σημαντικό όχι μόνο να διαβάζετε την πατερική λογοτεχνία, αλλά να εφαρμόζετε οπωσδήποτε αυτό που διαβάσατε στη ζωή. Μόνο σε αυτήν την περίπτωση τα βιβλία που διαβάζουμε θα μας ωφελήσουν.
