Ο χριστιανισμός online: να γίνει ή να μην γίνει;

Άνθρωπος χωρίς την κοινωνία

Ο κόσμος στον οποίο ζούμε μεταβάλλεται ταχύτατα. Πολλά κοινωνικά ιδρύματα, συνήθειες και παραδόσεις μπορούν να φύγουν από τη ζωή πολύ γρήγορα μαζί με δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους. Ο κόσμος φεύγει σε καραντίνα, ενώ η Ευρώπη έχει ήδη φύγει. Έρημοι δρόμοι, μυρωδιά χλωρίνης και προϊόντων καθαρισμού, άνθρωποι σε προστατευτικά κοστούμια – δεν είναι αποκαλυπτικό μέλλον, αλλά μια σχεδόν οικεία, σύγχρονη πραγματικότητα. Εργοστάσια, φάμπρικες, πόλεις, περιφέρειες, χώρες και... θρησκευτικά κτίρια προσαρτήθηκαν στα σχολεία και εκπαιδευτικά ιδρύματα σε καραντίνα.

Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες οι θρησκευτικές οργανώσεις βρίσκονται σε καραντίνα. Κάπου οι ναοί παρέμειναν ανοιχτοί, σε ορισμένα σημεία έκλεισαν μέχρι νεότερων. Πρώτο μεταξύ εκείνων που αποφάσισαν την καραντίνα ήταν το Βατικανό.

Στις 8 Μαρτίου 2020 η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία της Ιταλίας εξέδωσε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο όλες οι δημόσιες λειτουργίες απαγορεύονταν στη χώρα λόγω της επιδημίας κοροναϊού. Στις 10 Μαρτίου το Βατικανό έκλεισε για τους τουρίστες, στις 13 Μαρτίου όλες οι εκκλησίες έκλεισαν στη Ρώμη και στις 15 Μαρτίου έγινε γνωστό ότι όλες οι λειτουργίες της Μεγάλης Εβδομάδας θα πραγματοποιηθούν χωρίς πιστούς.

Αργότερα, οι εκπρόσωποι των Ορθοδόξων Εκκλησιών εντάχθηκαν στην ιδέα της ακύρωσης των μαζικών λειτουργιών (δεν υπάρχουν άλλες). Οι ελληνικές αρχές έχουν απαγορεύσει όλες τις λειτουργίες στη χώρα, επιτρέποντας στους πιστούς μόνο να θάψουν τους δικούς τους σε στενό οικογενειακό κύκλο κιόλας. Η Κυπριακή Ορθόδοξη Εκκλησία κάλεσε τους λαϊκούς να απέχουν από τη συμμετοχή σε λειτουργίες για τρεις εβδομάδες, ενώ ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος ακύρωσε όλες τις λειτουργίες στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως εντελώς. Οι λειτουργίες απαγορεύτηκαν ή περιορίστηκε σοβαρά η συμμετοχή των πιστών σ’ αυτές από μερικούς εκπροσώπους άλλων Ορθοδόξων Εκκλησιών. Η Ρουμανική Εκκλησία πρότεινε στις αρχές συμβιβασμό και αποφάσισε να τελεί λειτουργίες έξω από το ναό. Υπογραμμίζουμε όμως, ότι σχεδόν όλα τα περιοριστικά μέτρα ελήφθησαν κατόπιν αιτήματος των αρχών.

Λειτουργία online

Φυσικά, τέτοιες ενέργειες κοσμικών και εκκλησιαστικών αρχών προκάλεσαν δυσαρέσκεια από πολλούς ορθόδοξους χριστιανούς, τόσο κληρικούς όσο και λαϊκούς. Κάποιοι αποφάσισαν να μην υπακούσουν. Ο Μητροπολίτης Κηθύρων Σεραφείμ τέλεσε τη λειτουργία στο ναό με ανοιχτές πόρτες (δηλαδή χωρίς περιορισμό πρόσβασης για τους απλούς πιστούς). Ωστόσο, μετά από αυτό, ο μητροπολίτης συνελήφθη, σχηματίστηκε δικογραφία και αφέθηκε ελεύθερος. Την επόμενη φορά θα περάσει αυτόφωρο.

Η ίδια μοίρα περίμενε τον 88χρονο Καθολικό ιερέα που τέλεσε τη λειτουργία. Επιπλέον, η ιταλική αστυνομία διέκοπτε λειτουργίες, ακόμη και αν οι πιστοί στέκονταν έξω στο δρόμο και όχι στο ναό. Τους πιστούς έδιωχναν και σε άλλα μέρη.

Και αν η δυσαρέσκεια των Ορθοδόξων είναι αρκετά αναμενόμενη και κατανοητή, τότε οι διαμαρτυρίες που εξέφρασε ο καθολικός κλήρος φαίνονται σαν μια πρόκληση στην πολιτική συνδιαλλαγής, η οποία έχει ήδη γίνει παραδοσιακή για τη Ρωμαϊκή Εκκλησία. Έτσι, ο επίσκοπος της Αστανά, Atanazius Schneider, δήλωσε ότι η τρέχουσα κατάσταση καραντίνας λόγω του κοροναϊού αποτελεί σοβαρή απειλή για την Εκκλησία, καθώς μοιάζει με τους πρώτους αιώνες διώξεων του Χριστιανισμού. Τόνισε ότι ακόμη και το Τρίτο Ράιχ δεν έκλεινε εκκλησίες.

Την ίδια στιγμή και ο Πάπας Ρώμης και ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος και οι Σύνοδοι ορισμένων Ορθοδόξων Εκκλησιών καλούν ομόφωνα τους πιστούς να παρακολουθήσουν τις λειτουργίες στο Διαδίκτυο, στην τηλεόραση ή στο ραδιόφωνο. Επιπλέον, οι Ουκρανοί Καθολικοί και οι Ελληνόρυθμοι Καθολικοί προσφέρουν στους λαϊκούς να συμμετέχουν στην «πνευματική κοινωνία». Εκπρόσωποι της ΟCU εντάχθηκαν επίσης στις online λειτουργίες (κάτι που δεν προκαλεί έκπληξη), η «Συνόδου» της οποίας πρότεινε να δίνουν χαρτιά υπέρ υγεία ή αναπαύσεως μέσω του Διαδικτύου. Κάποιοι Καθολικοί επίσκοποι εξετάζουν σοβαρά τη δυνατότητα εξομολόγησης μέσω τηλεφώνου ή σκέφτονται έναν ελαφρύ τρόπο αφέσεως των αμαρτιών χωρίς καμία εξομολόγηση. Είναι γνωστές ήδη περιπτώσεις κατά τις οποίες οι ιερείς της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας ήδη εξομολογούν όλους τους ενδιαφερόμενους οδηγούς χωρίς να χρειάζεται να εγκαταλείψουν το εσωτερικό του αυτοκινήτου ή τελούν λειτουργίες μπροστά στις φωτογραφίες των ενοριών τους.

Πραγματικότητα της εικονικής πραγματικότητας

Ακόμα στην αυγή της εξουσίας του ο Αδόλφος Χίτλερ τόνιζε τον απίστευτο ρόλο του κινηματογράφου στη χειραγώγηση της μαζικής συνείδησης. Στο πλαίσιο του Τρίτου Ράιχ δημιουργήθηκε μια ειδική υπηρεσία προπαγάνδας, με επικεφαλής έναν από τους πλησιέστερους βοηθούς του φύρερ Γκαίμπελς. Είναι γνωστά τα λόγια που κάποτε έιπε αυτό το πρόσωπο: «Η υπεροχή της οπτικής εικόνας πάνω από την ακουστική έγκειται στο γεγονός ότι η ακουστική εικόνα μεταφράζεται στο οπτικό με τη βοήθεια της ατομικής φαντασίας, που δεν μπορεί να ελεγχθεί: όλοι θα δουν το δικό τους. Επομένως, θα πρέπει να δείξετε αμέσως πώς πρέπει, ώστε όλοι να δουν το ίδιο πράγμα».

Αργότερα, με την έλευση της τηλεόρασης, η δυνατότητα χειρισμού της μαζικής συνείδησης απέκτησε πρωτοφανείς διαστάσεις. Τώρα το μήνυμά σας ή η ιδέα σας θα μπορούσε να παραδοθεί σε εκατομμύρια ανθρώπους ταυτόχρονα. Αυτός που κατείχε την τηλεόραση, κατείχε το πλήθος, μπορούσε να αλλάξει την ιστορία, να προτείνει οποιαδήποτε ιδεολογία, να καταστρέψει τους ανεπιθύμητους, να δικαιολογήσει οποιεσδήποτε φρικαλεότητες.

Η συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου, ειδικά με την εφεύρεση των κοινωνικών δικτύων, που δίνουν την ψευδαίσθηση της πραγματικής επικοινωνίας, καταφεύγει σταδιακά στο Διαδίκτυο.

Η κατάσταση μόνο επιδεινώθηκε όταν επινοήθηκε το Διαδίκτυο. Επειδή έγινε δυνατή η αναδιαμόρφωση όχι ενός έθνους ή χώρας, αλλά ολόκληρης της ανθρωπότητας. Επιπλέον, ο ίδιος ο άνθρωπος, όλα τα συμφέροντά του, οι φόβοι, οι επιθυμίες κλπ. μπορεί να μεταφερθούν στο διαδίκτυο, στον εικονικό κόσμο. Η συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου, ειδικά με την εφεύρεση των κοινωνικών δικτύων, που δίνουν την ψευδαίσθηση της πραγματικής επικοινωνίας, καταφεύγει σταδιακά στο Διαδίκτυο. Η σύγχρονη κοινωνία είναι τόσο προσκολλημένη σε αυτό που απλά δεν φαντάζεται την ύπαρξή της υπό άλλες συνθήκες. Το Διαδίκτυο έχει προστεθεί σε ζωτικά αναγκαία πράγματα όπως ο αέρας, το νερό, τα τρόφιμα και ο ύπνος. Επιπλέον, δεν είναι σίγουρο ότι σε αυτή τη σειρά καταλαμβάνει την τελευταία θέση (η άρνηση για ύπνο λόγω κοινωνικών δικτύων ή online παιχνιδιών είναι μια εύγλωττη απόδειξη αυτού).

Φαίνεται ότι από τώρα και στο εξής υπάρχει σοβαρός κίνδυνος η πνευματική ζωή και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις να κινηθούν στον εικονικό κόσμο. Οι online λειτουργίες Ορθοδόξων και Καθολικών, η online εξομολόγηση και, ενδεχομένως, κοινωνία – όλα αυτά σύντομα θα γίνουν μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Τα θεολογικά επιχειρήματα μπορούν να χωρέσουν σε αυτή την «εικονική πνευματικότητα», ακόμα περισσότερο ιατρικά και υγειονομικά επιχειρήματα. Η εκκλησία από μια κοινότητα ατόμων που ενώθηκε με το Μυστήριο της Θείας Κοινωνίας θα γίνει μια κοινωνία με αποσυνδεδεμένα ψευδώνυμα ενωμένα από το Διαδίκτυο.

Να μην κοινωνάτε και να μην ανησυχείτε;

Είναι ενδιαφέρον ότι προτείνοντας στους πιστούς αντί πραγματικής λειτουργίας εικονική, οι κληρικοί ορισμένων θρησκευτικών οργανώσεων προειδοποιούν ότι αυτό δεν θα προκαλέσει καμία κανονική συνέπεια και «δεν πρέπει να επηρεάσει σοβαρά τη συνείδηση ποιμνίου μας». 

Αλλά το πρόβλημα είναι ότι αυτή τη στιγμή η μη συμμετοχή στην λειτουργία δεν προκαλούσε «κανονικές συνέπειες». Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον κανόνα 80 της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου, αν κάποιος απουσίαζε για τρεις συνεχόμενες λειτουργίες χωρίς βάσιμους λόγους ή ενώ συμμετείχε στη λειτουργία (Ένατος Αποστολικός κανόνας), δεν μετέλαβε, τότε θα έπρεπε να αφοριστεί. Ποιος εφαρμόζει αυτούς τους κανόνες τώρα;

Βαπτίζουμε όλους όσοι επιθυμούν, αλλά δεν τους απαιτούμε να συμμετέχουν στη λειτουργία. Ως εκ τούτου, ο αριθμός των βαπτισμένων δεν αντιστοιχεί στον αριθμό των συμμετεχόντων στη Θεία Κοινωνία. Μία πολύ ακριβής φράση ανήκει στον συγγραφέα Νικολάι Λέσκοφ: «Η Ρωσία βαφτίστηκε, αλλά δεν διαφωτίστηκε».

Δυστυχώς, για τον σύγχρονο άνθρωπο είναι από καιρό έχει γίνει κανόνας να μην συμμετέχει στη λειτουργία. Οι περισσότεροι από όσους θεωρούν τους εαυτούς τους Χριστιανούς (Οορθόδοξους ή Καθολικούς) απλώς μένουν σπίτι την Κυριακή. Μόνο μερικοί είναι παρόντες στην εκκλησία (σύμφωνα με ορισμένα στοιχεία είναι περίπου το 3% του συνολικού αριθμού των Ορθοδόξων).

Δυστυχώς, για τον σύγχρονο άνθρωπο είναι από καιρό έχει γίνει κανόνας να μην συμμετέχει στη λειτουργία.

Η «κανονικότητα» των απευθείας μεταδόσεων θα επιδεινώσει μόνο αυτή την κατάσταση των πραγμάτων. Αφού άλλωστε εκτός από το «δεν θέλω» μπορεί να υπάρχουν και άλλοι λόγοι, περισσότερο «δικαιολογημένοι». Για παράδειγμα, λόγοι υγιεινής, επιδημιολογικοί, πολιτικοί κ.λπ. Ταυτόχρονα, η μη συμμετοχή στην λειτουργία για «σοβαρό λόγο», όπως αναφέρεται στο διάταγμα της Συνόδου της Εκκλησίας της Κύπρου, δεν πρέπει να προκαλεί «αμηχανία της συνείδησης». Με άλλα λόγια, εάν νωρίτερα άνθρωπος, μένοντας στο σπίτι και κλικάροντας στην απευθείας μετάδοση της λειτουργίας, καταλάβανε ότι αυτό δεν ήταν εντελώς σωστό και δεν πρέπει να είναι έτσι, τώρα συνιστάται να μην το σκέφτεται, να μην ενοχλείται και να μην ανησυχεί. Η εκκλησία εκουσίως, εξαλείφοντας όλα τα ζητήματα συνείδησης, διαφεύγει στο διαδίκτυο.

Και δε μιλάμε για κηρύγματα, διαλέξεις, ή για κάτι άλλο ελάχιστης σημασίας, αλλά για τα μυστήρια. Η απουσία της λειτουργίας για «μη εκκλησιαζόμενους» είναι ήδη κανόνας, ενώ τώρα ο ίδιος «κανόνας» προσφέρεται και στους «εκκλησιαζόμενους». Χωρίς να υπάρχουν κανονικές συνέπειες.

Η πραγματικότητα του Σώματος και του Αίματος και η πραγματικότητα της Εκκλησίας

Η φύση της Εκκλησίας, του χαρακτήρα της, δεν συνεπάγεται εικονική συμμετοχή στα μυστήρια. Ο Χριστός, προσφέροντας στους Απόστολους το Σώμα και το Αίμα Του, όχι μόνο τους μάζεψε όλους μαζί, αλλά και χρησιμοποίησε όρους που δεν συνεπαγόταν μια συμβολική (δλδ, εικονική) ερμηνεία και απέρριψαν από Αυτόν πολλούς Εβραίους που ντράπηκαν από τον «σωματικό κυριολεκτισμό». Όπως σωστά σημείωσε ο Ρώσος φιλόσοφος Αλέξιος Χομιακόφ, ο ναός είναι οι τοίχοι που ανεγέρθηκαν γύρω από το μυστήριο της Θείας Κοινωνίας. Η ζωντανή συμμετοχή στην Ευχαριστία για τους Χριστιανούς των πρώτων αιώνων ήταν πιο πολύτιμη από τη ζωή. Συγκεντρώνονταν στα σπίτια, στις κατακόμβες, υπό την κάλυψη της νύχτας. Έτρεχαν για λειτουργία, ακόμη και διακινδυνεύοντας τη ζωή τους, και δεν μπορούσαν καν να φανταστούν ότι θα έρθει η στιγμή όταν, αντί συμμετοχής σε λειτουργία, θα είναι δυνατό απλά να πατήσουν κουμπί.

Η πίστη μας είναι πίστη στον Ενσαρκωμένο Θεό. Το Σώμα και το Αίμα του Χριστού δεν είναι ψευδαίσθηση, αλλά πραγματικότητα. Ο Απόστολος Ιωάννης ο Θεολόγος τονίζει: «Ὅ ἧν ἀπ᾿ ἀρχῆς, ὃ ἀκηκόαμεν, ὃ ἑωράκαμεν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡμῶν, ὃ ἐθεασάμεθα καὶ αἱ χεῖρες ἡμῶν ἐψηλάφησαν, περὶ τοῦ λόγου τῆς ζωῆς· καὶ ἡ ζωὴ ἐφανερώθη, καὶ ἑωράκαμεν καὶ μαρτυροῦμεν καὶ ἀπαγγέλλομεν ὑμῖν τὴν ζωὴν τὴν αἰώνιον, ἥτις ἦν πρὸς τὸν πατέρα καὶ ἐφανερώθη ἡμῖν· ὃ ἑωράκαμεν καὶ ἀκηκόαμεν, ἀπαγγέλλομεν ὑμῖν, ἵνα καὶ ὑμεῖς κοινωνίαν ἔχητε μεθ᾿ ἡμῶν· καὶ ἡ κοινωνία δὲ ἡ ἡμετέρα μετὰ τοῦ πατρὸς καὶ μετὰ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ» (Α Ιω. 1, 1-3).

Η ζωντανή συμμετοχή στην Ευχαριστία για τους Χριστιανούς των πρώτων αιώνων ήταν πιο πολύτιμη από τη ζωή.

«ὃ ἀκηκόαμεν, ὃ ἑωράκαμεν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡμῶν» ... Για την αληθινή κοινωνία μαζί Του στο Μυστικό Δείπνο μιλάει και ο Χριστός: «Λάβετε, φάγετε, τούτο εστί το σώμα μου, τούτο εστί το αίμα μου…» (Ματθ. 26, 26, 28). Εστί, όχι φαίνεται.

Αυτός είναι ο λόγος που ο Άγιος Κύριλλος της Αλεξάνδρειας, στην ερμηνεία του Ευαγγελίου του Ματθαίου, τονίζει: «Εσθιόντων αυτών, λαβών ο Ιησούς τον άρτον, και ευχαριστήσας έκλασε, και εδίδου τοις μαθηταίς, και είπε: Λάβετε, φάγετε, τούτο εστί το σώμα μου (Ματθ. 26:276). Μετά το εξελθείν τον Ιούδαν παραδίδωσι τοις ένδεκα ο Σωτήρ το σωτηριώδες μυστήριον. Επειδή γαρ μικρόν ύστερον έμελλεν αναστάς μετά της ιδίας σαρκός αναφοιτήσαι προς τον Πατέρα, ίνα την του σώζοντος παρουσίαν έχομεν (άνευ γαρ της παρουσίας Χριστού αδύνατον σωθήναι άνθρωπον, και απαλλαγήναι θανάτου και αμαρτίας, μη συνούσης ημών της ζωής), έδωκεν ημίν το ίδιον σώμα τε και αίμα, ίνα δι’ αυτών το της φθοράς καταλύηται κράτος, ενοικίζηται δε ταις ημετέραις ψυχαίς διά του αγίου Πνεύματος, και γενώμεθα αγιασμού μέτοχοι, και ουράνιοι άνθρωποι, και πνευματικοί χρηματίσωμεν. ‘και λαβών το ποτήριον, και ευχαριστήσας, έδωκεν αυτοίς, λέγων. Πίετε εξ αυτού πάντες’ (Ματθ. 26:27). Ευχαριστεί ο Κύριος λαβών το ποτήριον, τουτέστιν εν σχήματι προσευχής διαλέγεται τω Θεώ και Πατρί, κοινωνόν ώσπερ αυτόν τε και συνευδοκητήν αποφαίνων της δοθησομένης ζωοποιού ευλογίας ημίν. Άμα δε και ημίν τύπον διδούς πρώτον ευχαριστείν, και ούτω κλαν τον άρτον και διαδιδόναι. Διό και ημείς επ’ όψεσι Θεού τα προειρημένα τιθέντες, δεόμεθα εκτενώς εις ευλογίαν ημίν μεταπλασθήναι την πνευματικήν, ίνα μετασχόντες αυτών αγιασθώμεν σωματικώς και πνευματικώς. Δεικτικώς δε είπε, ‘Τούτο μου εστί το σώμα’, και, ‘Τούτο μου εστι το αίμα’, ίνα μη νομίσης  τύπον είναι τα φαινόμενα, αλλά διά τινος αρρήτου του πάντα ισχύοντος Θεού μεταποιείσθαι εις σώμα και αίμα Χριστού κατά το αληθές τα παρενηνεγμένα, ων μετασχόντες, την ζωοποιόν και αγιαστικήν δύναμιν του Χριστού εισδεχόμεθα».

Με άλλα λόγια, το μυστήριο δεν συνεπάγεται καμία εικονική συμμετοχή. Ο Άγιος Θεοφύλακτος της Βουλγαρίας γράφει: «Λέγοντας: «τούτο εστί το σώμα μου», δείχνει ότι το ψωμί που αγιάζεται στο θυσιαστήριο είναι το ίδιο το Σώμα του Χριστού και όχι η εικόνα Του, διότι δεν είπε: «τούτο εστί η εικόνα μου», αλλά «τούτο εστί το σώμα μου».

Δεν μπορείς να είσαι Χριστιανός σε online, δεν μπορείς να εξομολογείσαι και να μεταλαμβάνεις online. Είναι αδύνατο, τελικά, να μεταφέρεις όλη την πνευματική σου ζωή στο Διαδίκτυο. Κανένας λόγος δεν μπορεί να καταργήσει την ανάγκη για ζωντανή συμμετοχή στην Θεία Ευχαριστία. Δεν λέμε ότι οποιαδήποτε απευθείας μεταδόσεις πρέπει να απαγορευτούν. Όχι, απλά θέλουμε να πούμε ότι ο άνθρωπος πρέπει πάντα να καταλάβει ότι αυτό είναι ανώμαλο και δεν μπορεί να αντικαταστήσει την παρουσία του στο ναό. Ενώ οι σημερινές παραχωρήσεις της Εκκλησίας θα πρέπει να θεωρούνται ως κατανόηση των αδυναμιών και όχι ως κανόνας χωρίς «κανονικές συνέπειες». Επιπλέον, σύμφωνα με τον Αρχιεπίσκοπο Μπόγιαρκα Θεοδόσιο, είναι καλύτερο να ακούσουμε τη λειτουργία στους τοίχους του ναού από τα ηχεία παρά στο σπίτι στο Διαδίκτυο.

Η Εκκλησία μας είναι η Εκκλησία του Θεού ζώντος, όχι εικονικού Θεού. Εάν ξεχάσουμε αυτό, τότε τελικά θα σκοτώσουμε τόσο την πίστη όσο και τον άνθρωπο.