Ο Χριστιανισμός στη Δύση και στην Ανατολή: τι μας περιμένει αύριο;
Στη Δύση ο Χριστιανισμός πιέζεται όλο και περισσότερο στην περιφέρεια, οι ναοί κλείνουν, ο αριθμός των πιστών μειώνεται. Η Ουκρανία τείνει στην Ευρώπη. Θα ακολουθήσουμε επίσης αυτό το δρόμο;
Ερώτημα στον τίτλο του άρθρου είναι αρκετά επίκαιρο. Η Δύση, τουλάχιστον τους τελευταίους αιώνες, θεωρείται από πολλούς ως πιο προοδευτική, επιτυχημένη, πλούσια και ούτω καθεξής. Συνηθίζεται να την κοιτάμε, να την μιμούμαστε, και η ένωση μαζί της είναι γενικά το τελικό όνειρο των περισσότερων πολιτών της Ουκρανίας. Όμως, στο θέμα της προόδου σημασία έχει όχι μόνο ποιος είναι μπροστά, αλλά προς τα πού οδεύει στο τέλος. Και αν μπροστά είναι άβυσσος, τότε είναι καλύτερα να μείνουμε πίσω. Για πιστούς ο δείκτης της ευημερίας κάποιας κοινωνίας δεν είναι το επίπεδο της υλικής ζωής, αλλά πώς αυτή η κοινωνία σχετίζεται με τον Θεό και την Εκκλησία. Ποια είναι η διαφορά μεταξύ της θρησκευτικότητας της Δύσης και της Ανατολής; Ας προσπαθήσουμε να το καταλάβουμε.
Ευρώπη: ο αριθμός των πιστών μειώνεται κάθε χρόνο
Η έννοια της θρησκευτικότητας περιλαμβάνει διάφορα στοιχεία: θρησκευτική συνείδηση, θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτικές σχέσεις (κανόνες, νόμοι, έθιμα). Δεδομένου ότι τόσο η Δύση όσο και η Ανατολή βασίζονται στον Χριστιανισμό ως πολιτιστική βάση, τότε η θρησκευτικότητα δεν πρέπει να εξετάζεται γενικά, αλλά ως χριστιανική θρησκευτικότητα.
Το Αμερικανικό Ινστιτούτο Δημόσιας Γνώμης Gallup International διεξήγαγε μια έρευνα για τη θρησκευτικότητα στον κόσμο το 2008, 2009 και 2015, θέτοντας στους ερωτηθέντες την ερώτηση: «Θεωρείτε τον εαυτό σας θρησκευόμενο;» Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης δείχνουν ότι οι χώρες της Δυτικής, Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης είναι οι πιο μη θρησκευόμενές στον κόσμο, αν και υπάρχουν εξαιρέσεις μεταξύ τους, για παράδειγμα, η Πολωνία, όπου το 86% των ερωτηθέντων αυτοαποκαλούνταν θρησκευόμενοι, ή η Ιταλία – 74%. Αλλά οι χώρες, για παράδειγμα, που προσωποποιούν την Ευρώπη έχουν θρησκευτικότητα: Γερμανία 34%, Γαλλία 40%, Σουηδία 19%. Η θρησκευτικότητα των κατοίκων των ΗΠΑ εκτιμάται στο 56%. Ταυτόχρονα, η θρησκευτικότητα του πληθυσμού στην Ουκρανία είναι 73%, ενώ στη Ρωσία – 70%. Είναι σαφές ότι αυτή η έρευνα δεν μπορεί να θεωρηθεί μια έρευνα που αποκαλύπτει την πραγματική κατάσταση, αλλά ήδη λέει πολλά. Παρεμπιπτόντως, οι πιο θρησκευόμενες είναι οι χώρες της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής.
Το 2009, ο αμερικανός ψυχολόγος Γρέγορι Πολ δημοσίευσε τα αποτελέσματα μελέτης σχετικά με το πώς το επίπεδο θρησκευτικότητας συσχετίζεται με δείκτες όπως το έγκλημα, η ευημερία, η κατανάλωση αλκοόλ και ούτω καθεξής. Αυτά τα αποτελέσματα ήταν μάλλον απροσδόκητα, καθώς δεν αποκάλυψαν την εξάρτηση του επιπέδου της ανθρωποκτονίας και της αυτοκτονίας, καθώς και της κατανάλωσης αλκοόλ, από τη θρησκευτικότητα του πληθυσμού. Όμως, όσον αφορά τη γενική ευημερία των πολιτών, υπάρχει μια σαφής σχέση: όσο υψηλότερο είναι το βιοτικό επίπεδο και η κοινωνική ασφάλιση, τόσο χαμηλότερη είναι η θρησκευτικότητα, ενώ η βελτίωση των οικονομικών δεικτών οδηγεί στο γεγονός ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι απομακρύνονται από την πίστη στον Θεό. Σε κάποιο βαθμό, αυτό επιβεβαιώνουν τα λόγια του Ευαγγελίου: «οὐ δύνασθε Θεῷ δουλεύειν καὶ μαμωνᾷ» (Ματθ. 6,24).
Όσον αφορά τη μέση ηλικία της έναρξης σεξουαλική ζωής, η Ευρώπη βρίσκεται έχει επίσης προβάδισμα: Ισλανδία - 15,6 έτη, Σουηδία - 16,2 έτη, Πορτογαλία - 16,9 έτη, Γερμανία - 17,6. Για την Ουκρανία ο αριθμός αυτός είναι περίπου 18,9 χρόνια. Τα στοιχεία της έρευνας του Πανεπιστήμιου του Κέιμπριτζ είναι από το 2009, σίγουρα τώρα αυτά τα στοιχεία είναι ακόμη πιο «ανανεωμένα».
Ο Χριστιανισμός στην Ευρώπη: ο δρόμος προς την αποδοχή των ΛΟΑΤ και το μαζικό κλείσιμο ναών
Αλλά αυτό που δείχνει ακόμα πιο ξεκάθαρα τις τρέχουσες τάσεις είναι η δυναμική της μείωσης του αριθμού των ναών και των ονομαστικών ενοριτών στην Ευρώπη. Για παράδειγμα, στη Γερμανία, περίπου 220 χιλιάδες άνθρωποι εγκαταλείπουν τις προτεσταντικές και καθολικές εκκλησίες κάθε χρόνο. Μόνο στην Ευαγγελική Εκκλησία της Γερμανίας, πάνω από 500 εκκλησίες έκλεισαν τις τελευταίες δεκαετίες και εκατοντάδες από αυτές έχουν καταστραφεί.
Στη Γερμανία, περίπου 220 χιλιάδες άνθρωποι εγκαταλείπουν τις προτεσταντικές και καθολικές εκκλησίες κάθε χρόνο. Μόνο στην Ευαγγελική Εκκλησία της Γερμανίας, πάνω από 500 εκκλησίες έκλεισαν τις τελευταίες δεκαετίες και εκατοντάδες από αυτές έχουν καταστραφεί.
Το περιοδικό Spiegel αναφέρει στοιχεία ότι τα επόμενα χρόνια, οι Γερμανοί ευαγγελιστές θα πρέπει να εγκαταλείψουν περίπου χίλια εκκλησιαστικά κτίρια. Ο λόγος είναι απλός – ο αριθμός των ενοριτών μειώνεται, δεν μπορούν και, πιθανώς, δεν θέλουν να φέρουν σημαντικό οικονομικό κόστος για τη συντήρηση των εκκλησιών. Πριν από λίγα χρόνια, η Ευαγγελική Εκκλησία της Γερμανίας ξεκίνησε μια συζήτηση για την πλήρη εγκατάλειψη των τακτικών θείων λειτουργιών της Κυριακής και αντί αυτού να τελούνται ακολουθίες όταν συγκεντρωθεί ορισμένος αριθμός ανθρώπων. Οι Γερμανικοί Καθολικοί δεν είναι σε καλύτερη μοίρα. Κατά την τελευταία δεκαετία, 515 καθολικές εκκλησίες έκλεισαν και τα επόμενα χρόνια προγραμματίζεται να απαλλαγούν από άλλες 700 επίσης λόγω της έλλειψης πόρων για τη συντήρησή τους.
Η γερμανική έκδοση Deusche Welle αναφέρει ότι ο διάσημος Γερμανός οικονομολόγος και Ειδικός μάρκετινγκ Heribert Meffert, τον οποίο στη Γερμανία αποκαλούν «θεό του μάρκετινγκ», έχει αναπτύξει μια σειρά συστάσεων για την Καθολική Εκκλησία στη Γερμανία πώς να κρατήσει τους ενορίτες και να προσελκύετε νέα μέλη. Ειδικότερα, συνιστά: «να αναπτύξει και να εφαρμόσει πιο πρωτότυπα και δημιουργικά έργα που μπορούν να ενδιαφέρουν τους ανθρώπους και να αναζωογονήσουν σε αυτούς την πεποίθηση ότι η εκκλησία ενδιαφέρεται πραγματικά για αυτούς». Σύμφωνα με τον Meffert, αυτά θα πρέπει να είναι κοινωνικά προγράμματα διαφόρων προσανατολισμών, η εφαρμογή των οποίων πρέπει σίγουρα να περιλαμβάνει νέους. Όπως μπορείτε εύκολα να δείτε, αυτή είναι μια καθαρά κοσμική προσέγγιση.
Οι Καθολικοί δεν πρέπει να εντείνουν τη νηστεία και την προσευχή, δεν πρέπει να επιστρέψουν στην ανάγνωση πατερικών λόγων, δεν πρέπει να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή στον καθαρισμό της ψυχής από τα πάθη, όχι! Πρέπει να βρουν «πρωτότυπα και δημιουργικά έργα», να ικανοποιήσουν τις καταναλωτικές ανάγκες της κοινωνίας. Και τότε, ίσως, θα έρθουν σε εκκλησίες για κοινωνική βοήθεια.
Στην κοινωνία των Γερμανών Καθολικών και Προτεσταντών υπάρχουν ανάγκες όχι μόνο για κοινωνική βοήθεια, αλλά και για την αναγνώριση των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤ ατόμων, την ελευθέρωση της σεξουαλικής ηθικής, την εισαγωγή γυναικείας ιεροσύνης και ούτω καθεξής. Κάποιος μπορεί να εκπλαγεί, αλλά το γερμανικό επισκαπάτο πήρε το δρόμο της ικανοποίησης αυτών των αναγκών. Ο επικεφαλής της Γερμανικής Επισκοπικής Διάσκεψης, Τζορτζ Μπάτζινγκ, είπε πριν από λίγο: «Στην ηθική θεολογία προχωρούμε εδώ και πολύ καιρό στο να πούμε ότι αν η πραγματική αγάπη και η πίστη ζουν ακόμη και μεταξύ των ομοφυλοφίλων, πρέπει να το παραδεχτούμε». Την ίδια θέση κατείχε ο προκάτοχός του σε αυτό το αξίωμα, ο Καρδινάλιος Ρέινχαρντ Μαρξ. Ενώ στις αρχές του 2020 στη Φρανκφούρτη πραγματοποιήθηκε συνέλευση του «Συνοδικού δρόμου» για να συζητηθούν και να επανεξεταστούν οι διδασκαλίες της Εκκλησίας για την ομοφυλοφιλία και τη σεξουαλική ηθική. Ο σκοπός της εκδήλωσης είναι η αναγνώριση των ΛΟΑΤ σε επίπεδο Βατικανού. Ενώ το 2019 στη Γερμανία εμφανίστηκε το κίνημα «Maria 2.0», τα μέλη του οποίου απαιτούν την αναγνώριση της πλήρους ισότητας των γυναικών στον Καθολικισμό, συμπεριλαμβανομένης της ιεροσύνης και του επισκοπάτου. Περισσότερα από 35 άτομα έχουν ήδη υπογράψει την αντίστοιχη αίτηση.
«Στην ηθική θεολογία προχωρούμε εδώ και πολύ καιρό στο να πούμε ότι αν η πραγματική αγάπη και η πίστη ζουν ακόμη και μεταξύ των ομοφυλοφίλων, πρέπει να το παραδεχτούμε».
Καρδινάλιος Ρέινχαρντ Μαρξ
Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ακολουθούν το δρόμο της Γερμανίας. Εκατοντάδες εκκλησίες κλείνουν, ενώ η ηγεσία των θρησκευτικών ονομασιών, ελπίζοντας να προσελκύσει ενορίτες, δηλώνει την ανάγκη για ακόμη μεγαλύτερη ελευθέρωση της ηθικής διδασκαλίας της εκκλησίας. Γενικά δεν συνηθίζουν καν να θυμούνται διδακτικούς κανόνες.
Σε νομοθετικό επίπεδο ο γάμος ομοφυλόφιλων αναγνωρίζεται σχεδόν σε όλες τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Οι παρελάσεις γκέι συγκεντρώνουν εκατομμύρια ανθρώπους. Ένα θλιβερό ρεκόρ ανήκει στο Λονδίνο, το οποίο προσέλκυσε 1,5 εκατομμύριο συμμετέχοντες στην παρέλαση των γκέι 2017.
Ταυτόχρονα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, σύμφωνα με τον οργανισμό Christian Research, έως το 2020 περίπου 4 χιλιάδες χριστιανικές εκκλησίες έχουν παύσει να λειτουργούν. Και το Υπουργικό Συμβούλιο αυτής της χώρας απαγόρευσε στους Βρετανούς να φορούν επιστήθιους κατά τη διάρκεια των ωρών εργασίας.
Η μνεία των χριστιανικών ριζών του ευρωπαϊκού πολιτισμού και του χριστιανισμού γενικά προσπαθούν να εξαφανίσουν από όλα τα στρώματα της κοινωνίας. Σταυροί και άλλα χριστιανικά σύμβολα αφαιρούνται από τους δρόμους, τα σχολεία, τα δημόσια κτίρια. Η παραδοσιακή Χριστουγεννιάτικη αγορά των Βρυξελλών άλλαξε το όνομά της σε Winter Joy. Η κυβέρνηση της Σλοβακίας αποφάσισε να αφαιρέσει τα φωτοστέφανα από τις εικόνες των Αγίων Κύριλλου και Μεθόδιου στα νομίσματα ευρώ που κόβονται σε αυτήν τη χώρα. Όλο και περισσότερη δημοτικότητα στη Δύση κερδίζουν όχι οι ευχετήριες κάρτες με Καλά Χριστούγεννα, αλλά με Καλές Χειμερινές διακοπές ή ακόμα και παρόμοια.
Για να ευχαριστήσουν τους μετανάστες από μουσουλμανικές χώρες, οι Ευρωπαίοι γενικά αρνούνται όχι μόνο τις χριστιανικές παραδόσεις και τα έθιμα, αλλά και τους γενικά αποδεκτούς κανόνες συμπεριφοράς. Στη Γερμανία πολλές σχολικές καφετέριες έχει απαγορευτεί το σερβίρισμα χοιρινών λουκάνικων, σαλάμια και πατέ, ακόμη και να φέρνουν τέτοια σάντουιτς από το σπίτι, ώστε να μην προσβάλλουν τα θρησκευτικά συναισθήματα των μουσουλμάνων. Ενώ πολλές γερμανικές εταιρείες παροτρύνουν όλους τους υπαλλήλους τους να μην τρώνε ή να πίνουν τίποτα μέχρι το ηλιοβασίλεμα του Ραμαζανιού, ώστε να μην δελεάζουν τους μουσουλμάνους συναδέλφους τους που εργάζονται κοντά. Το απόγειο αυτής της στάσης μπορεί να θεωρηθεί η περίπτωση στη Σουηδία, όπου η πρώτα «λεσβία επίσκοπος» στη λουθηρανική «εκκλησία», Εύα Μπρούννε, κάλεσε στην αφαίρεση σταυρών και άλλων συμβόλων από τις εκκλησίες και την οργάνωση χώρων για μουσουλμάνους μετανάστες εκεί.
Οι γερμανικές εταιρείες παροτρύνουν όλους τους υπαλλήλους τους να μην τρώνε ή να πίνουν τίποτα μέχρι το ηλιοβασίλεμα του Ραμαζανιού, ώστε να μην δελεάζουν τους μουσουλμάνους συναδέλφους τους που εργάζονται κοντά.
Τι γίνεται στην Ουκρανία;
Στην Ουκρανία η εικόνα είναι εντελώς διαφορετική. Τουλάχιστον για τώρα... Αν πάρουμε το 1988 ως αφετηρία, όταν το κράτος αφαίρεσε όλους τους περιορισμούς στη θρησκευτική δραστηριότητα για την 1000η επέτειο του Βαπτίσματος της Ρους, οι στατιστικές δείχνουν ότι στην Ουκρανία σε τριάντα δύο χρόνια ανακαινίστηκαν και χτίστηκαν περισσότερες από 8.500 εκκλησίες. Αυτό είναι περίπου 280 ναοί το χρόνο ή δύο ναοί κάθε τρεις ημέρες. Μόνο το 2019, εν μέσω συνεχιζόμενων καταλήψεων εκκλησιών, απειλών από εθνικιστές-ριζοσπάστες, παρενοχλήσεις στα μέσα ενημέρωσης, νομοθετικής πίεσης και ούτω καθεξής, ο αριθμός των εκκλησιαστικών ενοριών στην UOC αυξήθηκε κατά 246.
Και η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία μέσα σ’ αυτά τα χρόνια έχει αυξηθεί κατά περισσότερες από 32 χιλιάδες εκκλησιαστικές κοινότητες. Το 2019, κατά τη διάρκεια επίσκεψης στο Στρασβούργο, ο Πατριάρχης Κύριλλος ανακοίνωσε ότι η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία χτίζει κατά μέσο όρο τρεις εκκλησίες την ημέρα. Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα από την άποψη της οικοδόμησης/καταστροφής των εκκλησιών είναι η κατάσταση όταν στην Ουκρανία οι Ορθόδοξες κοινότητες, που δέχονται επίθεση από υποστηρικτές της λεγόμενης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας (του Επιφάνιου) και έχασαν τις εκκλησίες τους, χτίζουν νέες.
Τυφλωμένοι από κακία οι εχθροί της Εκκλησίας απλώς καίνε τους ναούς και οι πιστοί τους ξαναχτίζουν.
Προκύπτει φυσικό ερώτημα: γιατί στην πλούσια Ευρώπη δεν υπάρχουν χρήματα για τη συντήρηση εκκλησιών, ενώ στην φτωχή Ουκρανία βρίσκονται όχι μόνο για συντήρηση, αλλά και για κατασκευή; Παρά το γεγονός ότι στην Ουκρανία το κράτος δεν χτίζει ναούς με εξαιρετικά σπάνιες εξαιρέσεις. Δεν υπάρχει φόρος εκκλησίας στην Ουκρανία, όπως και στη Γερμανία. Οι ναοί χτίζονται και υποστηρίζονται από δωρεές από ενορίτες.
Προκύπτει φυσικό ερώτημα: γιατί στην πλούσια Ευρώπη δεν υπάρχουν χρήματα για τη συντήρηση εκκλησιών, ενώ στην φτωχή Ουκρανία βρίσκονται όχι μόνο για συντήρηση, αλλά και για κατασκευή;
Φυσικά, η θρησκευτικότητα δεν περιορίζεται στην κατασκευή κτιρίων ναών, αλλά αυτό είναι ήδη ένας δείκτης που διακρίνει εντυπωσιακά την κατάσταση στην Ουκρανία και στην Ευρώπη, όπου οι ναοί δεν κατασκευάζονται, αλλά κατεδαφίζονται. Αλλά ο αριθμός αυτών που επιθυμούν να γίνουν ιερείς και μοναχοί είναι ήδη ένας μάλλον εύγλωττος δείκτης. Εάν στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ οι Καθολικοί βάζουν συναγερμό λόγω έλλειψης κληρικών, ο αριθμός των οποίων μειώνεται ακόμη πιο γρήγορα από τον αριθμό των ενοριτών, στην Ουκρανία υπάρχουν περισσότεροι άνθρωποι που επιθυμούν να εισέλθουν σε θεολογικά εκπαιδευτικά ιδρύματα από εκπαιδευτικούς χώρους. Συνολικά, τέλος του 2019, η UOC (του Ονούφριου) είχε 4609 μοναχούς και 1372 φοιτητές των θεολογικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
Οι Ουκρανοί δεν είναι έτοιμοι για «αξίες των LGBT»;
Δυτικοί πολιτικοί κύκλοι, οι οποίοι για περίπου 10 χρόνια προσπαθούν να προωθήσουν την αναγνώριση των ΛΟΑΤ στην Ουκρανία, συναντούν πάντοτε την άρνηση όλων των ουκρανικών κυβερνήσεων από το Αζάροφ έως τη Σμυγάλ. Κάποιοι με λύπη, άλλοι χωρίς, αλλά όλοι αναφέρουν ένα επιχείρημα: η ουκρανική κοινωνία δεν είναι έτοιμη να το αποδεχθεί. Και εδώ, όντως, υπάρχει κάτι που πρέπει να σκεφτούμε. Η ουκρανική κοινωνία ήταν έτοιμη να δεχτεί αύξηση των τιμολογίων κοινής ωφέλειας κατά 6-8 φορές, ήταν έτοιμη για το κλείσιμο επιχειρήσεων και τη μείωση του βιοτικού επιπέδου, για την απόφαση πώλησης γης και ούτω καθεξής, αλλά δεν ήταν έτοιμη για γάμους ομοφυλοφίλων.
***
Το ζήτημα ποια κοινωνία είναι πιο θρησκευτική δεν είναι θέμα ανταγωνισμού. Είναι ζήτημα των μελλοντικών προοπτικών μας. Ναι, ο δυτικός κόσμος είναι ουσιαστικά πιο επιτυχημένος, το βιοτικό επίπεδο είναι υψηλότερο εκεί, η επιστήμη αναπτύσσεται εκεί, η ιατρική, η εκπαίδευση είναι καλύτερα εκεί κ.α. Αλλά ταυτόχρονα, βλέπουμε ότι ο δυτικός κόσμος έχει ήδη επίσημα παραιτηθεί από τον Χριστιανισμό ως τέτοιο. Στη θέση του Χριστού έχουν τοποθετηθεί άλλοι «θεοί» εκεί: ανοχή, φιλελευθερισμός, ανθρώπινα δικαιώματα, εξυπηρέτηση των μεταναστών. Για χάρη αυτών των «θεών» από τις εκκλησίες αφαιρούνται σταυροί, σωπαίνει ήχος της καμπάνας, καταστρέφονται ναοί και οι πιστοί φοβούνται να αναφέρουν το «πολιτικά λανθασμένο» Ευαγγέλιο.
Η Ουκρανία έχει υιοθετήσει την ένταξη στην Ευρώπη και διάφορες ευρωπαϊκές υπερεθνικές δομές ως στρατηγικό στόχο ανάπτυξής της. Ωστόσο, το κόστος μιας τέτοιας ολοκλήρωσης μπορεί να είναι η απόρριψη του Χριστιανισμού. Φυσικά, σταδιακά, έτσι ώστε η συνείδησή μας να μπορεί να συνηθίσει και να μην τρομάξει τη διαδικασία. Μπορεί να καταφέρουμε να διατηρήσουμε τη θρησκευτικότητα μας, αλλά πιθανότατα θα πρέπει να επιλέξουμε. «Οὐδεὶς δύναται δυσὶ κυρίοις δουλεύειν· ἢ γὰρ τὸν ἕνα μισήσει καὶ τὸν ἕτερον ἀγαπήσει, ἢ ἑνὸς ἀνθέξεται καὶ τοῦ ἑτέρου καταφρονήσει. οὐ δύνασθε Θεῷ δουλεύειν καὶ μαμωνᾷ» (Ματθ. 6,24).
