Ιστορία της Παπικής υπερηφάνειας που οδήγησε σε Μεγάλο Σχίσμα
Στις 21 Ιανουαρίου 1059 απεβίωσε ο Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης Μιχαήλ Α΄ Κηρουλάριος. Τον 11ο αιώνα αυτός ο θαυμάσιος άνθρωπος ξεκίνησε αγώνα με τις αξιώσεις του Πάπα Ρώμης, που οδήγησαν σε Μεγάλο Σχίσμα των Εκκλησιών του 1054. Θα μιλήσουμε σήμερα για αυτά τα μοιραία γεγονότα.
Οι συγκρούσεις μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησιών υπήρχαν και νωρίτερα και πολλές φορές κιόλας. Για πρώτη φορά ο Άγιος Φώτιος μίλησε εναντίον των αξιώσεων του Πάπα τον 9ο αιώνα, αλλά από τότε, για σχεδόν διακόσια χρόνια, τα αντιμαχόμενα μέρη έβρισκαν διάφορους τρόπους συμφιλίωσης, αλλά από τον 11ο αιώνα ο χριστιανικός κόσμος χωρίστηκε τελικώς.
Το πρώτο βήμα προς σύγκρουση μεταξύ των Εκκλησιών της Κωνσταντινούπολης και της Ρώμης ήταν το γεγονός ότι ο Πατριάρχης Μιχαήλ απαγόρευσε τη τέλεση των λειτουργιών σύμφωνα με τη ρωμαϊκή παράδοση στη βυζαντινή πρωτεύουσα και τις επαρχίες που ήταν υποτελείς σ’ αυτόν στην Ιταλία. Αυτή η επιχείρηση έχει προσβάλει πάρα πολύ τον περήφανο πάπα Λέοντα Θ’. Επιπλέον, στην επιστολή του προς τον υποδιευθυντή του Ιωάννη του Τρανίου, ο Κηρουλάριος εξέθεσε επίσης μια σειρά υποχωρήσεων Λατίνων που υπήρχαν στη διδασκαλία τους μέχρι τότε.
Επιστολή του Πατριάρχη Μιχαήλ δεν είχε καθαρά δογματικό χαρακτήρα και δεν αναφέρει σ’ αυτήν το περίφημο δόγμα περί Φιλιόκβε.
Για να είμαστε δίκαιοι, πρέπει να πούμε ότι η επιστολή του Πατριάρχη Μιχαήλ δεν είχε καθαρά δογματικό χαρακτήρα και δεν αναφέρει σ’ αυτήν το περίφημο δόγμα περί Φιλιόκβε, κατά του οποίου αντιτάχθηκε ακόμα και ο Άγιος Φώτιος. Ο Κηρουλάριος κατηγορεί τους Δυτικούς Χριστιανούς για την εκτέλεση της Θείας Ευχαριστίας με χρήση άζυμου άρτου (όστια) και για την τήρηση της νηστείας του Σαββάτου.
Ωστόσο, το πιο «τρομερό έγκλημα» ήταν ότι τόλμησε να απευθύνει την επιστολή του όχι στον πάπα προσωπικά, αλλά στον απλό επίσκοπο και ακόμα «χειρότερο» ήταν ότι στον πάπα έπρεπε να γράψει αυτός ο Ιωάννης του Τρανίου και όχι ο ίδιος ο Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης. Είναι σαφές ότι όταν ο Πάπας Λέων Θ’ έμαθε για την επιστολή αυτή, προκλήθηκε θύελλα αγανάκτησης. Στην απάντησή του ούτε καν προσπαθεί να δικαιολογήσει κάπως τις αποκλίσεις που επεσήμανε ο Πατριάρχης Μιχαήλ, αλλά σε αρκετά ευρύ κείμενο αποκαλύπτει, ήδη γνωστές στους περισσότερους ορθόδοξους, τις επιβλητικές αξιώσεις του ρωμαϊκού πρωθιερέα.
Επιπλέον, ο Πάπας Λέων δεν σκιάζει τα επιθέματα αρκετά ταπεινωτικά για την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και της μιλάει ως με ένα «άτακτο» παιδί, στον οποίο ο αυστηρός πατέρας θα εξηγήσει τώρα πώς να πρέπει να ζήσει. Για λόγους σαφήνειας, δίνουμε μερικές δηλώσεις από το γράμμα του ρωμαϊκού ποντίφικα:
«Εσύ, αγαπημένε μας και ακόμα ονομαζόμενε αδελφέ εν Χριστώ και Προκαθήμενε της Κωνσταντινούπολης, με πρωτοφανή θάρρος τόλμησες να καταδικάσεις την σαφώς αποστολική και λατινική εκκλησία... Εδώ είναι η απερίσκεπτη σας βρισιά, εδώ είναι το κακό σας καύχημα όταν εσείς, πιστεύοντας ότι το στόμα σας είναι στον ουρανό, στην ουσία, σέρνεστε στη γη με τη γλώσσα σας... Εάν δεν συμμορφωθείτε θα είστε πάνω στην ουρά του δράκου (της Αποκάλυψης) με την οποία ο δράκος αυτός απέρριψε το έν’ τρίτο των ουράνιων αστεριών και τα έριξε στη γη».
Ακολουθεί επιχείρημα που έχει γίνει ήδη κλασικό ότι η Εκκλησία της Ρώμης δεν μπορεί να καταδικαστεί από κανέναν άλλον και είναι ηγέτης όλων των άλλων εκκλησιών. Είναι ενδιαφέρον, αναφερόμενος στα λόγια του Χριστού: «σὺ εἶ Πέτρος, καὶ ἐπὶ ταύτῃ τῇ πέτρᾳ οἰκοδομήσω μου τὴν ἐκκλησίαν» (Ματθ. 16,18), ο Πάπας Λέων, ως πρόσθετη δικαιολογία της εξουσίας του, αναφέρει τη θέση του σώματος του σταυρωμένου αποστόλου Πέτρου. Έτσι, σύμφωνα με τον ποντίφικο, ο απόστολος Πέτρος, εκτελεσμένος ανάποδα σαν να έσκυψε το κεφάλι του για να το φέρει πιο κοντά στον ακρογωνιαίο λίθο – τον Σωτήρα, έτσι ώστε όλα τα άλλα μέλη του Σώματος του Χριστού να ανεγερθούν πάνω σ’ αυτό στον ουρανό.
Αλλά η πρωτοτυπία του Πάπα δεν τελειώνει εκεί, προχωράει παρακάτω. Ο Λέων Θ’ λέει ότι ο απόστολος Πέτρος κατείχε το τέτοιο δώρο να κάνει θαύματα που ακόμη και ο Χριστός δεν είχε και αυτό εκδηλώθηκε στο γεγονός ότι ακόμη και η σκιά του ήταν θεραπευτική. Πρέπει να πούμε ότι ο Θ’ αιώνας δεν αποκάλυψε τίποτα πρωτότυπο στις παπικές αξιώσεις, οι οποίες εκδηλώθηκαν πολύ νωρίτερα, αλλά πρωτότυπα ήταν τα κόλπα που εξετάσαμε. Ο Πάπας Λέων ανέφερε και άλλα επιχειρήματα, αλλά όλα αυτά είναι γνωστά και μπορείτε να τα βρείτε σε οποιοδήποτε βιβλίο συγκριτικής θεολογίας, το κύριο συμπέρασμα μπορεί να περιοριστεί στα εξής: «Η Ανώτατη Έδρα δεν μηνύεται από κανέναν».
Πώς ο αυτοκράτορας δεν έδωσε στον πάπα τη γυναίκα και τα παιδιά του και δεν αποχώρησε σε σύνταξη;
Ωστόσο, ο πάπας δεν περιορίζεται στην αμιγώς εκκλησιαστική εξουσία και ισχυρίζεται ότι ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μέγας χορήγησε στο ρωμαϊκό θρόνο και κοσμική εξουσία που ξεπερνά την εξουσία όλων των επίγειων βασιλέων. Υποστηρίζει επίσης ότι ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος χάρισε στον Πάπα Σιλβέστρο, που ζούσε την ίδια εποχή μ’ αυτόν, διάφορα πλούτη και θέλησε προσωπικά να βάλει το στέμμα του στο κεφάλι του, αλλά ο πάπας αρνήθηκε το χρυσό στέμμα και έλαβε αντ’ αυτού το φρυγικό αυτοκρατορικό στέμμα και επιπλέον ένα πορφύρα χητών και χλαμύδα, ωμοφόριο και το βασιλικό σκήπτρο.
Όλα αυτά περιγράφονται με τέτοιο πάθος και αλαζονεία ότι τίθεται το ερώτημα: πώς ο αυτοκράτορας δεν έδωσε στον πάπα τη γυναίκα και τα παιδιά του και δεν αποχώρησε σε σύνταξη;
Σε γενικές γραμμές, στην επιστολή του ο Λέων Θ’ έκανε τα πάντα έτσι ώστε ο Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης Μιχαήλ να αισθανθεί πόσο ασήμαντος ήταν ο ρόλος του στον χριστιανικό κόσμο και να μη σκεφτεί καν να βάλει τον εαυτό του στην ίδια θέση με τη Ρώμη. Γιατί, πολύ καλή προσέγγιση με το γράμμα του Ευαγγελίου;
Ας επιστρέψουμε όμως στα ιστορικά γεγονότα και σημειώσουμε ότι ακόμη και πριν από τη σύνταξη αυτής της επιστολής ο Πάπας Λέων Θ’ ξεκίνησε σχέσεις με τον Βυζαντινό Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Μονομάχο για καθαρά πολιτικούς λόγους. Το θέμα είναι ότι οι ελληνικές περιφέρειες στην Ιταλία υπέστησαν καταπίεση από τους Νορμανδούς, είναι σαφές ότι δεν άφηναν ήσυχο και τον ρωμαϊκό ποντίφικο. Για το λόγο αυτό ο Κωνσταντίνος ο Μονομάχος, με την υποστήριξη του παπά, ήθελε να πείσει τον Γερμανό βασιλιά Ερρίκο Γ’ στη συμμαχία και κοινό πόλεμο εναντίον αυτών των Νορμανδών.
Για διευθέτηση των προγραμματισμένων υποθέσεων, η παπική πρεσβεία στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ο στόχος της οποίας ήταν, εκτός από τους πολιτικούς, η συμφιλίωση με τον Πατριάρχη Μιχαήλ, φυσικά με ευνοϊκές συνθήκες για τον Λέοντα.
«Η Ανώτατη Έδρα δεν μηνύεται από κανέναν».
Η επιχείρηση αυτή δεν έχει επιτύχει κανένα από τους στόχους της. Οι Ρωμαίοι πρεσβευτές έφεραν μαζί τους δύο επιστολές: μία στον Αυτοκράτορα και μία στον Πατριάρχη. Για προφανείς λόγους δεν θα αγγίξουμε την πολιτική πλευρά. Είναι φυσικό να αναμένουμε ότι ο Πάπας Λέων δεν άλλαξε τη θέση του και η νέα του επιστολή αφθονεί πάλι με ολόκληρη «ανθοδέσμη» ταπεινωτικών για την Έδρα της Κωνσταντινούπολης προτάσεων.
Μεταξύ άλλων, ο παπάς κατηγορεί εδώ τον πατριάρχη για αδικαιολόγητες αξιώσεις για εξουσία σε όλες τις Ανατολικές Εκκλησίες, είναι εξοργισμένος από την ιδέα του ότι οι ηγετικές έδρες, σε κρίσιμα ζητήματα, πρέπει να συντονίζουν τις ενέργειές τους μεταξύ τους και να επιτυγχάνουν έτσι την ειρήνη πάνω σ’ όλη την χριστιανική οικουμένη.
Ωστόσο, παρά τον αλαζονικό αυτό τόνο της επιστολής, μπορεί να υποτεθεί ότι όλα θα πήγαιναν κάπως καλά, εάν δεν ήταν η αηδιαστική και ειλικρινώς απερίσκεπτη συμπεριφορά των παπικών λεγάτων.
Ο επικεφαλής της ρωμαϊκής πρεσβείας το 1054 ήταν ο καρδινάλιος Ουμπέρτο, χαρακτήρα του οποίου οι ιστορικοί περιγράφουν ως παθιασμένο και φιλόνικος, και εκτός αυτού ήταν ένθερμος μαχητής για τα πλεονεκτήματα της παπικής καρέκλας. Με ένα τέτοιο άτομα η ελπίδα για μια κάπως χαλαρή ειρήνη και η ευκαιρία να συμφωνήσουν χάθηκαν ακόμα και πριν εισέλθει στη βυζαντινή πρωτεύουσα.
Στην Κωνσταντινούπολη ο Καρδινάλιος Ουμπέρτο συμπεριφέρεται σαν ολόκληρη η Ελληνική Εκκλησία είναι ήδη υποταγμένη στη Ρώμη, ενώ αυτό ενεργεί σαν ένα είδος δικαστή, τον οποίο ακόμη και ο πατριάρχης πρέπει να υπακούσει αναντίρρητα. Παρά την πολύ προκλητική συμπεριφορά αυτή προς τιμήν του Σεβασμιώταου Μιχαήλ Κηρουλάριο, πρέπει να ειπωθεί ότι δεν επέτρεψε ούτε μία προσβλητική δήλωση προς τη ρωμαϊκή πρεσβεία, αλλά απλώς αποσύρθηκε από τυχόν διαπραγματεύσεις μαζί τους. Κατανοούσε ότι οι παραμικρές παραχωρήσεις στους παπικούς λεγάτους θα ισοδυναμούσαν με την αναγνώριση της υπεροχής της εξουσίας του ρωμαϊκού ποντίφικα, ενώ η προσπάθεια να συμμετάσχει σε συζητήσεις με ανθρώπους όπως ο Καρδινάλιος Ουμπέρτο ήταν εντελώς άσκοπη.
Η θέση του Πατριάρχη Μιχαήλ ενοχλούσε πολύ τη Ρωμαϊκή πρεσβεία, κάτι που τους ώθησε να διαπράξουν μια επαίσχυντη πράξη – ανάθεμα της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης.
Στις 16 Ιουλίου 1054 όρμησαν με τόλμη στον Καθεδρικό Ναό της Αγίας Σοφίας κατά τη διάρκεια της Θ. Λειτουργίας και έβαλαν αναθεματιστική επιστολή στο ιερό.
Η απάντηση δεν άργησε να έρθει.
Ήδη στις 20 Ιουλίου ο Πατριάρχης Μιχαήλ συγκάλεσε σύνοδο, το οποίο περιλαμβάνει τους ακόλουθους ορισμούς: «Μερικοί ασεβείς άνθρωποι ήρθαν από το σκοτάδι της Δύσης στο βασίλειο της ευσέβειας και σε αυτή την θεοφύλακτη πόλη, από την οποία σαν από πηγή ρέουν τα νερά της καθαρής διδασκαλίας μέχρι τα πέρατα της γης. Ήρθαν σε αυτή την πόλη σαν βροντή ή καταιγίδα ή λιμός, ή καλύτερα, σαν αγριόχοιροι, να ανατρέψουν την αλήθεια».
Και εδώ πρέπει να ειπωθεί ότι δύο χαρακτηριστικά των ενεργειών του Πατριάρχη Μιχαήλ τον διακρίνουν ποιοτικά από τις πράξεις των ρωμαϊκών λεγάτων:
- Για να λύσει το πρόβλημα, καταφεύγει στη συλλογική και όχι στην προσωπική αρχή.
- Το ανάθεμα που διατύπωσε η Σύνοδος δεν ισχύει για ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Εκκλησία, αλλά μόνο στους λεγάτους και τα πρόσωπα που συνδέονται με αυτούς.
Αυτή η ανταλλαγή των αναθεμάτων ήταν το σημείο εκκίνησης για τον τελικό διαχωρισμό του χριστιανικού κόσμου στον Ανατολικό και το Δυτικό. Εκείνη την εποχή κανείς δεν μπορούσε να σκεφτεί ότι αυτό το σχίσμα δεν θα θεραπευτεί ποτέ. Αν και στην μετέπειτα ιστορία δεν θα δούμε πλέον άλλες συγκρούσεις μεταξύ των Εκκλησιών της Κωνσταντινούπολης και της Ρώμης, ωστόσο, αυτή η διαίρεση μόνο αυξανόταν.
Ο Πατριάρχης Μιχαήλ ήταν ένας άξιος άνθρωπος και βρήκε τη μόνη σωστή διέξοδο από αυτή τη δύσκολη κατάσταση. Σε μας ο Θεός να δώσει κατανόηση για να μάθουμε τα διδάγματα της ιστορίας και να επικεντρωθούμε σε ανθρώπους όπως ο Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης Μιχαήλ Κηρουλάριος.
