Άγγελος της Εκκλησίας: για τη σοβαρότητα του σταυρού του Αγιαστή Τύχων
Μεταξύ του τεράστιου πλήθους των αγίων υπάρχουν άνθρωποι που έχουν γίνει σύμβολα της εποχής τους και έχουν παίξει έναν από τους βασικούς ρόλους στην ιστορία της Εκκλησίας. Ένας από αυτούς τους ανθρώπους είναι ο Πατριάρχης Μόσχας Τύχων (Μπελλάβιν), τη 30η επέτειο του οποίου εορτάζεται από τους Ορθόδοξους στις 9 Οκτωβρίου.
Η όλη ζωή του Αγίου ήταν γεμάτη με απίστευτο αριθμό δοκιμασιών, χαρές και απλά σημαντικών γεγονότων. Γράφονται βιβλία γι’ αυτόν, και στο πλαίσιο ενός σύντομου άρθρου είναι δύσκολα να τα πούμε όλα, γι’ αυτό θα θέλαμε να σταθούμε σε μερικά χαρακτηριστικά της πορείας ζωής του Αγίου Τύχων.
Θα ήθελα να ξεκινήσω με τα λόγια του αρχιερέα Σέργιο Μπουλγάκοβ, ο οποίος ονομάζει τον Πατριάρχη «φύλακα του οίκου του Κυρίου»: «Μόνο λίγα πρόσωπα στην Εκκλησία είναι τόσο τραγικά στο γήινο τους πεπρωμένο και ταυτόχρονα τόσο σαφώς χαρακτηρίζονται από ένα χρίσμα της θείας εκλεξιμότητας, αιώνας αδύναμος στην πίστη αναζητά σημάδια, αλλά τα σημάδια δεν θα δοθούν σε όσους δεν θέλουν να δουν ή να ακούσουν. Αλλά σε εκείνους που έχουν μάτια και αυτιά, η εποχή μας είναι γεμάτα με μεγάλα θαύματα, και από αυτά τα σημάδια και τα θαύματα, ο Πατριάρχης Τύχων ήταν το πιο καταπληκτικό ένας από τα, όπως το μεγάλο έλεος του Θεού στη Ρωσική Εκκλησία κατά τις ημέρες του διωγμού και της θλίψης».
«Τώρα, Δέσποτα, εσείς καθίστε στη θέση μου και εγώ θα πάω να ξεκουραστώ».
Μερικές φορές ο Άγιος, ενώ δεν ήταν ακόμα ο επικεφαλής της Ρωσικής Εκκλησίας, είχε την ευκαιρία να συνομιλήσει με τον δίκιο Ιωάννη της Κρονστάνδης. Λοιπόν, λίγο πριν τον ευλογημένο θάνατό του, ο πατέρας Ιωάννης είπε κάποτε: «Τώρα, Δέσποτα, εσείς καθίστε στη θέση μου και εγώ θα πάω να ξεκουραστώ».
Λίγα χρόνια αργότερα αυτά τα προφητικά λόγια έγιναν πραγματικότητα, και ο δεσπότης Τύχων εξελέγη Πατριάρχης της Μόσχας. Στην Τοπική Σύνοδο, το οποίο άνοιξε τον Αύγουστο του 1917, η γνώμη του λαού εκφράστηκε στα λόγια των αγροτών: «Δεν έχουμε πλέον Τσάρο, δεν έχουμε πατέρα, τον οποίο αγαπούσαμε. Είναι αδύνατο να αγαπάμε τη Σύνοδο και επομένως εμείς, οι αγρότες, θέλουμε τον Πατριάρχη».
Δεν μπορεί να ειπωθεί ότι η άνοδος του Μητροπολίτη Τύχων στον πατριαρχικό θρόνο πραγματοποιήθηκε σε μια ιστορική ατμόσφαιρα που δεν είχε ανάλογα. Πρώτον, η Οκτωβριανή Επανάσταση ήδη έτρεχε έξω από τα τείχη του Καθεδρικού Ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου του Κρεμλίνου της Μόσχας και, δεύτερον, η ίδια η εκλογική διαδικασία εξέφραζε το νόημα του πώς ο μελλοντικός Πατριάρχης καταλάμβανε την ιεραρχική του διακονία.
Γνωρίζουμε ότι από τους τρεις υποψηφίους που καθορίστηκαν με την ψηφοφορία, η εκλογή του επικεφαλής της Ρωσικής Εκκλησίας πραγματοποιούταν με κλήρο. Μετά από δύο αιώνες υποδούλωσης από το κράτος στο πλαίσιο του συνοδικού συστήματος, η Εκκλησία επιτέλους έλαβε την δυνατότητα να επιλέξει ελεύθερα την ορατή της Κεφαλή – τον Πατριάρχη.
Η εκλογή του Πατριάρχη με κλήρο από τους τρεις προεπιλεγμένους υποψηφίους είναι μια φυσική έκφραση της αρχαίας συνοδικής αρχής της «ἔδοξε γὰρ τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι».
Ο πρωθιερέας Ιωάννης Μέϊντορφ γράφει ότι ο Άγιος Τύχων, ομοίως του ιερομάρτυρα Ιγνάτιου του Θεοφόρου, κατανοούσε την πρωτοκαθεδρία του ως την πρωτοκαθεδρία στην αγάπη και κατανοούσε ξεκάθαρα κάθε ευθύνη «για την ενότητα της επισκοπής και επομένως ολόκληρης της Εκκλησίας... με την διατήρηση της ίδιας ενότητας με την επισκοπή και τους πιστούς ολόκληρης της Οικουμενικής Ορθόδοξη Εκκλησία». Γενικά, Η εκλογή του Πατριάρχη από τους τρεις προεπιλεγμένους υποψηφίους είναι μια φυσική έκφραση της αρχαίας συνοδικής αρχής της «ἔδοξε γὰρ τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι».
* * *
Το υπουργείο του Αγίου Τύχων δεν ήταν εύκολο. Οι ηγέτες του ανακαινιστικού σχίσματος το 1917 τον κατηγόρησαν για συντηρητικές απόψεις και αδυναμία να κατανοήσει το νόημα των κοινωνικών αλλαγών της Ρωσίας. Μετά την απελευθέρωση του Πατριάρχη από τη σύλληψη το 1923, άλλαξαν τη γνώμη τους και άρχισαν να μιλάνε για την «ορθότητα» του νέου εκκλησιαστικού δρόμου. Μόνο που τώρα οι δική του εναντιώθηκαν στον Άγιο. Για παράδειγμα, οι τότε κάτοικοι της μονής Ντανίλοφ της Μόσχας, πολλοί από τους οποίους στη συνέχεια βρήκαν μαρτυρικό θάνατο, σηματοδοτούσαν τον δέσποτα ως αδύναμο καιροσκόπο.
Αρχικά, στους Ανακαινιστές δεν άρεσε η αποκήρυξη που δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του 1918 των «προφανών και μυστικών εχθρών της Εκκλησίας». Μετά οι υποστηρικτές όλων των ειδών αποκαλυπτικών φιλοδοξιών κατηγόρησαν το Δεσπότης Τύχωνα για νομιμοφροσύνη στην ισχύουσα κυβέρνηση. Αλλά πρέπει να καταλάβουμε ότι ο άγιος δεν ενδιαφερόταν για το κύρος του, που ούτως ή άλλως ήταν υψηλή μεταξύ της πλειοψηφίας των χριστιανών, όχι για τον ιστορικό του ρόλο, αλλά για το καλό της Εκκλησίας. Από τη μία πλευρά, δείχνει μια αρκετά δίκαιη μισαλλοδοξία προς τους αναστηλωτές ως προδότες, σφετεριστές, συκοφαντίες και παραβάτες των κανόνων. Από την άλλη δε πλευρά, από το 1919, ο Δεσπότης αντιλαμβάνεται ότι η νέα σοσιαλιστική εξουσία δεν είναι κάποιο προσωρινό φαινόμενο, ή μια ομάδα ιδεολογικών φανατικών. Έως το 1923 είχε ήδη μετατραπεί σε κράτος, έγινε χώρα. Εδώ οι χριστιανοί πρέπει να επιδείξουν κάποιο είδος «νομιμοφροσύνη», ακόμα κι αν το κράτος είναι άθεα πηγή διώξεων στην Εκκλησία.
Οι Χριστιανοί δεν ήταν ποτέ εχθροί της χώρας στην οποία αναγκάζονται ή είχαν αναγκαστεί να ζήσουν. Αυτό ισχύει τόσο για τους πρώτους τρεις αιώνες της ζωής της Εκκλησίας, όσο και για την σύγχρονη κατάσταση των οπαδών του Χριστού, για παράδειγμα στην Ινδία, τη Μοζαμβίκη, τη Νιγηρία και ακόμη και την Ουκρανία μας. Η ίδια η εξουσία μας κάνει εχθρούς. Την ίδια στιγμή, η Εκκλησία ωστόσο δεν σταμάτησε ποτέ να προσεύχεται για τους καταπιεστές της, αλλά βλέποντας την ανομία δεν έμεινε σιωπηλή. Δεν είναι αυτό το αντάξιο παράδειγμα για εμάς.
Στο πλαίσιο του σχίσματος των ανακαινιστών ο Δεσπότης δεν μπορούσε και δεν είχε το δικαίωμα να αποστασιοποιηθεί από το κράτος ή να πάει στην παρανομία.
Ας μάθουμε τώρα με τα λόγια του Πατριάρχη Τύχων να ζούμε σε σύγχρονη πραγματικότητα. Σε ένα μήνυμα προς το Συμβούλιο των Λαϊκών Επιτροπών, ο Δεσπότης γράφει τα εξής: «Για ένα ολόκληρο χρόνο κρατάτε την κρατική εξουσία στα χέρια σας και ήδη πρόκειται να γιορτάσετε την επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης, αλλά τα ποτάμια αίματος των αδελφών μας, σκοτωμένων ανελέητα από το κάλεσμά σας, φωνάζουν στον ουρανό και μας αναγκάζουν να σας πούμε τον πικρό λόγο της αλήθειας... Διαιρέσατε ολόκληρο το έθνος σε εχθρικές χώρες και το βυθίσατε σε αδελφοκτονία χωρίς προηγούμενο σε σκληρότητα. Την αγάπη του Χριστού έχετε αντικαταστήσει ανοιχτά με το μίσος και, αντί της ειρήνης, έχετε ανάψει άρδην τον ταξικό αγώνα».
Εδώ είναι ένα απόσπασμα από την «Έκκληση του Πατριάρχη Τύχων και μιας ομάδας ιεραρχών της Ορθόδοξης Ρωσικής Εκκλησίας» από τον Αύγουστο του 1923: «Τώρα η Εκκλησία έχει αποστασιοποιηθεί αποφασιστικά από κάθε αντεπανάσταση. Έχει γίνει κοινωνική επανάσταση. Η επιστροφή στο προηγούμενο καθεστώς είναι αδύνατη. Η Εκκλησία δεν είναι υπηρέτρια εκείνων των ασήμαντων ομάδων ρωσικού λαού, όπου και αν ζουν – στο σπίτι ή στο εξωτερικό, που την θυμούνται μόνο όταν προσβάλλονταν από τη ρωσική επανάσταση και που θα ήθελαν να την (Εκκλησία) χρησιμοποιήσουν για τους προσωπικούς τους πολιτικούς σκοπούς. Η Εκκλησία αναγνωρίζει και στηρίζει τη σοβιετική εξουσία, καθώς δεν υπάρχει εξουσία όχι από τον Θεό».
Ο Άγιος Τύχων τότε δεν γνώριζε τι θα περίμενε η Εκκλησία στο μέλλον• δεν γνώριζε ότι η πνευματική «νύχτα» που έφτασε θα διαρκέσει δεκαετίες. Πρώτα απ’ όλα, προσπάθησε να διατηρήσει την κανονική επισκοπή, το κήρυγμα, τη θεία λειτουργία και την προσβασιμότητα των μυστηρίων για τον λαό. Στο πλαίσιο του σχίσματος ανακαινιστών, ο Δεσπότης δεν μπορούσε και δεν είχε το δικαίωμα να αποστασιοποιηθεί από το κράτος ή να πάει στην παρανομία. Και πρέπει να ειπωθεί ότι οι άνθρωποι της εκκλησίας τον πίστεψαν – δεν ακολούθησε τους σχισματικούς και δεν έγινε περιθωριοποιημένος.
Προκειμένου να προσπαθήσουμε σκληρότερα να αισθανθούμε το βάρος του σταυρού που κουβαλούσε στους ώμους του ο Άγιος Τύχων, ας δώσουμε και πάλι τον λόγο στον πατέρα Σέργιο Μπουλγάκοβ: «Να γίνεις θύμα αμαρτωλού χρόνου, να βλέπεις την κατάρρευση των πάντων, χωρίς να συμμετάσχει σε αυτά και ταυτόχρονα να φέρεις όλη την ευθύνη για το αναπόφευκτο κακό, που πρέπει να ακολουθήσει – αυτή είναι η μοίρα οποιουδήποτε που θα εκλεγόταν στο Πατριαρχείο υπό αυτές τις συνθήκες. Ο πηδαλιούχος της Ρωσικής Εκκλησίας πήρε το τιμόνι τη στιγμή που έσπασε η καταιγίδα, σκίζοντας τα πανιά και σπάζοντας τους ιστούς... Μόνο κοιτάζοντας απ’ ευθείας στα μάτια άγριου και αδίστακτου εχθρού, μόνο με πλήρη αυτοέλεγχο και πλήρη ετοιμότητα να θυσιάσει τον εαυτό του ήταν δυνατό να ανέβει στο θρόνο των Πατριαρχών».
Δεν υπάρχουν ιστορικά αλάθητες προσωπικότητες και ο Άγιος Τύχων έχει κάνει τα δικά του λάθη, αλλά το γεγονός αυτό δεν μειώνει καθόλου την επιθυμία του να βρει την καλύτερη διέξοδο για την Εκκλησία, όταν το θέμα της επιβίωσής της ετίθετο καθημερινά. Εδώ είναι σωστό να θυμισθούμε τα λόγια του Αποστόλου Παύλου: «Ζῶν γὰρ ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ καὶ ἐνεργὴς καὶ τομώτερος ὑπὲρ πᾶσαν μάχαιραν δίστομον καὶ διϊκνούμενος ἄχρι μερισμοῦ ψυχῆς τε καὶ πνεύματος, ἁρμῶν τε καὶ μυελῶν, καὶ κριτικὸς ἐνθυμήσεων καὶ ἐννοιῶν καρδίας» (Εβρ. 4,12).
Δεν υπάρχουν ιστορικά αλάθητες προσωπικότητες και ο Άγιος Τύχων έχει κάνει τα δικά του λάθη.
Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι ο Πατριάρχης Τύχων ήταν άγιος ακριβώς με τις «εγκάρδιες προθέσεις του». Ζούσε από τον Χριστό και σκεφτόταν μόνο την Εκκλησία Του, που τον ανυψώνει στο μέγιστο ύψος της ιεράς διακονίας. Το 1918, όταν πραγματικά κινδύνευε η ζωή του ίδιου του πατριάρχη και πολλών κληρικών, είπε υπέροχα λόγια: «Ζούμε σε χαρούμενη εποχή, βλέπουμε την εφαρμογή των ιδεών της συνοδικότητας». Οι σύγχρονοι της εποχής εκείνης και οι μάρτυρες της ζωής του Αγίου Τύχων συχνά αναθυμούνται την καταπληκτική ηρεμία και τη χαρά που πάντα έλαμπε από αυτό το θαυμάσιο άνθρωπο.
«Ο Πατριάρχης ήταν άγγελος της Ρωσικής Εκκλησίας στις ημέρες των δοκιμασιών. Ήταν ο φύλακας της αξιοπρέπειας της ανώτατης εξουσίας και της ελευθερίας της Εκκλησίας. Μας δίδασκε να βλέπουμε σε αυτήν την υψηλότερη και απόλυτη αξία, η οποία δεν μπορεί να υποταχθεί σε πρακτικές σκέψεις, ανεξάρτητα από το πόσο ψηλά και να είναι, όπως δεν μπορούμε να αλλάξουμε την πρεσβυογένεια με σούπα φακής», εμπνευσμένα για εμάς συνοψίζει ο πατήρ Σέργιος.
