Θα μας βοηθήσει η Επιτροπή της Βενετίας;

Οι ουκρανικές αρχές δεν τολμούν να στείλουν το νομοσχέδιο απαγόρευσης της UOC στην εξέταση της Επιτροπής της Βενετίας. Φωτογραφία: ΕΟΔ

Στις 19 Οκτωβρίου 2023, η Βερχόβνα Ράντα, με 267 ψήφους βουλευτών του λαού, ψήφισε υπέρ της έγκρισης σε πρώτη ανάγνωση του νομοσχεδίου 8371 για την απαγόρευση των δραστηριοτήτων θρησκευτικών οργανώσεων στην Ουκρανία με κέντρο ηγεσίας στο επιτιθέμενο κράτος. Παρά το γεγονός ότι η UOC δεν έχει κυβερνητικό κέντρο στη Ρωσία, το νομοσχέδιο στρέφεται ειδικά εναντίον της. Οι εμπνευστές και οι υποστηρικτές αυτού του νομοσχεδίου μιλούν για αυτό δημόσια, και πάλι παρά το γεγονός ότι η UOC δεν αναφέρεται στο νομοσχέδιο. Τι σημαίνει η έγκριση του νόμου στην πρώτη ανάγνωση, συζητήσαμε λεπτομερώς στο άρθρο «Η UOC απαγορεύτηκε στην πρώτη ανάγνωση, τι ακολουθεί;» και η ουσία της βρίσκεται στο άρθρο «Το νομοσχέδιο του Ζμίγαλ: απαγόρευση UOC σε 4 κινήσεις».

Μετά την έγκριση του νομοσχεδίου σε πρώτη ανάγνωση, υπήρχαν δύο επιλογές για την εξέλιξη των γεγονότων: είτε μια μακρά παύση για να μελετηθεί η αντίδραση της εγχώριας ουκρανικής και διεθνούς κοινότητας, είτε αναγκαστική έγκριση στη δεύτερη και τρίτη ανάγνωση, υπογραφή του Προέδρου και έναρξη ισχύος. Αρχικά, όλα οδηγούσαν στο γεγονός ότι θα εφαρμοστεί η δεύτερη επιλογή. Η Ευγένια Κραβτσούκ, αναπληρώτρια επικεφαλής της παράταξης «Υπηρέτης του λαού», δήλωσε σε συνέντευξή της στο πρακτορείο Ukrinform ότι το νομοσχέδιο αριθ. 8371, το οποίο προβλέπει απαγόρευση της UOC, σκοπεύει να εξεταστεί στη Βερχόβνα Ράντα σε δεύτερη ανάγνωση μέχρι το τέλος του τρέχοντος έτους.

Αλλά η αντίδραση τόσο στο εσωτερικό της Ουκρανίας όσο και ειδικά στο εξωτερικό ήταν τόσο αρνητική που η πρώτη επιλογή γίνεται τώρα όλο και πιο σαφής.

Στις 21 Νοεμβρίου 2023, μια ομάδα βουλευτών έστειλε επιστολή στον Πρόεδρο της Βερχόβνα Ράντα Ruslan Stefanchuk ζητώντας «να προσφύγει στην Επιτροπή της Βενετίας με αίτημα να καταλήξει σε συμπέρασμα σχετικά με τη συμμόρφωση του σχεδίου νόμου «Σχετικά με τροποποιήσεις ορισμένων νόμων της Ουκρανίας σχετικά με τις δραστηριότητες θρησκευτικών οργανώσεων στην Ουκρανία», αριθμός εγγραφής 8371 της 19.01.23, με συνταγματικό και διεθνές δίκαιο, ευρωπαϊκά πρότυπα και αξίες». Μέχρι τις 27 Νοεμβρίου 2023, η έκκληση προς τον πρόεδρο της Βερχόβνα Ράντα έχει ήδη υπογραφεί από 53 βουλευτές του λαού.

Σύμφωνα με τη βουλευτή της «Ευρωπαϊκής Αλληλεγγύης» Iryna Gerashchenko, αυτή η απαίτηση κατέστησε αδύνατη την εξέταση του νομοσχεδίου αριθ. 8371 στη δεύτερη ανάγνωση μέχρι το τέλος του 2023. Επέστησε επίσης την προσοχή στο γεγονός ότι μεταξύ αυτών των 53 βουλευτών που υπέγραψαν την έκκληση στον R. Stefanchuk, υπάρχουν βουλευτές από την προεδρική παράταξη «Υπηρέτης του Λαού» και η ίδια η έκκληση οφείλεται στη «διεθνή αντίδραση και κριτική του νομοσχεδίου, η οποία έγινε στη Δύση και στις Ηνωμένες Πολιτείες».

Τι είναι η Επιτροπή της Βενετίας;
Η επιτροπή αυτή ιδρύθηκε το 1990 στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης και έχει την επίσημη ονομασία: «Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη Δημοκρατία μέσω του Δικαίου». Ονομάζεται Βενετσιάνικη ανεπίσημα, αφού οι σύνοδοί της πραγματοποιούνται στη Βενετία. Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: αφενός, τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης δεν είναι υποχρεωμένα να συμμετέχουν στις εργασίες της Επιτροπής και, αφετέρου, χώρες εκτός του Συμβουλίου της Ευρώπης μπορούν να συμμετέχουν στις εργασίες της Επιτροπής. Έτσι, τα μέλη της Επιτροπής της Βενετίας είναι η Αλγερία, η Βραζιλία, το Ισραήλ, το Καζακστάν, η Νότια Κορέα, το Μεξικό, το Περού, οι ΗΠΑ, η Τυνησία, η Χιλή και άλλες χώρες.

Η Επιτροπή της Βενετίας είναι συμβουλευτικό όργανο και ασχολείται κυρίως με την ανάλυση των νόμων και των σχεδίων νόμων των κρατών μελών για τη συμμόρφωσή τους με το συνταγματικό και διεθνές δίκαιο. Η Επιτροπή αποτελείται από ανεξάρτητους εμπειρογνώμονες που είναι έγκυροι εμπειρογνώμονες στους προαναφερθέντες τομείς του δικαίου και έχουν εμπειρία στη συνεργασία με διάφορους δημοκρατικούς θεσμούς. Κάθε συμμετέχουσα χώρα διορίζει έναν εμπειρογνώμονα στην Επιτροπή, ο οποίος δεν εκπροσωπεί το κράτος του, δεν μπορεί να λαμβάνει οδηγίες από αυτό, αλλά ενεργεί ανεξάρτητα βάσει των πεποιθήσεών του. Η θητεία κάθε μέλους της Επιτροπής της Βενετίας είναι 4ετής.

Μέχρι σήμερα, ένα τέτοιο μέλος από την Ουκρανία είναι ο Serhiy Golovaty, ο οποίος κατέχει επίσης τη θέση του αναπληρωτή επικεφαλής του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Ουκρανίας. Ήταν αυτός που, στις 27 Δεκεμβρίου 2022, έλαβε απόφαση σχετικά με τη συνταγματικότητα του νόμου του Ποροσένκο για τη βίαιη μετονομασία θρησκευτικών οργανώσεων των οποίων το κέντρο βρίσκεται στην επιτιθέμενη χώρα. Το γεγονός αυτό θέτει εν αμφιβόλω την ανεξαρτησία του, δεδομένου ότι δεν είναι σαφές πώς μπορεί να είναι ανεξάρτητος εμπειρογνώμονας ενώ ταυτόχρονα είναι εκπρόσωπος του δικαστικού κλάδου του κράτους.

Οι δραστηριότητες της Επιτροπής επικεντρώνονται κυρίως στην τήρηση των δημοκρατικών προτύπων, του εκλογικού συστήματος, καθώς και στην προστασία των δικαιωμάτων των διαφόρων μειονοτήτων. Ο συμβουλευτικός χαρακτήρας αυτού του οργάνου δεν συνεπάγεται ότι οι αποφάσεις του πρέπει να είναι υποχρεωτικές, αλλά τα συμπεράσματα της Επιτροπής της Βενετίας καθοδηγούνται από πολλούς διεθνείς και ευρωπαϊκούς φορείς κατά τη λήψη των αποφάσεών τους. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν ένα συγκεκριμένο κράτος διαπραγματεύεται με την Ευρωπαϊκή Ένωση ή άλλους ευρωπαϊκούς οργανισμούς για συνεργασία, και ακόμη περισσότερο για την ένταξη.

Στην περίπτωση της Ουκρανίας, η μη συμμόρφωση με τις συστάσεις της Επιτροπής της Βενετίας θα μπορούσε χωρίς υπερβολή να της κοστίσει την ένταξη στην ΕΕ. Υπάρχουν ήδη πολλοί σκεπτικιστές στην Ευρωπαϊκή Ένωση σχετικά με αυτό. Στην Ουγγαρία, τη Σλοβακία και τώρα στην Ολλανδία, υπάρχουν κυβερνήσεις στην εξουσία που πιστεύουν ότι η χώρα μας δεν έχει θέση στην ΕΕ. Και το να τους δώσουμε έναν ακόμη λόγο να κατηγορήσουν την Ουκρανία για μη συμμόρφωση με τα ευρωπαϊκά πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι η πιο λογική απόφαση.

Οι ουκρανικές αρχές το καταλαβαίνουν πολύ καλά αυτό. Στις 26 Νοεμβρίου 2023, ο επικεφαλής της παράταξης «Υπηρέτης του Λαού» στη Βερχόβνα Ράντα, David Arakhamia, δήλωσε ότι η Ουκρανία χρειάζεται την εξέταση του νομοσχεδίου που απαγορεύει την UOC στην Επιτροπή της Βενετίας για να ενταχθεί στην ΕΕ.

«Δεδομένης της δυσκολίας έναρξης μιας διαδικασίας διαπραγμάτευσης με την ΕΕ, πρέπει να έχουμε 100% εγγύηση ότι αυτό δεν θα τεθεί στο κεφάλι μας ως παραβίαση των θρησκευτικών δικαιωμάτων. Ως εκ τούτου, η απόφαση της Επιτροπής της Βενετίας είναι μια φυσιολογική απόφαση», έγραψε σε σχόλιό του στη δημοσίευση του πρώην υφυπουργού Πολιτικής Πληροφοριών Ντμίτρι Ζολοτούκιν στο Facebook, στο οποίο εκείνος κατηγόρησε τους βουλευτές που απευθύνθηκαν στον Ρ. Στέφαντσουκ με αντίστοιχο αίτημα για άσκηση πίεσης στα συμφέροντα των «ιερέων της Μόσχας».

Σημασία των συμπερασμάτων της Επιτροπής της Βενετίας
Ο David Arakhamia μπορεί να διορθώσει ελαφρώς: προκειμένου να ενταχθεί στην ΕΕ, η Ουκρανία δεν χρειάζεται εξέταση του σχεδίου νόμου 8371, αλλά θετικό συμπέρασμα της Επιτροπής της Βενετίας, το οποίο μπορεί να φανταστεί κανείς με μεγάλη δυσκολία, δεδομένου του προφανούς μεροληπτικού περιεχομένου του ίδιου του νομοσχεδίου.

Ωστόσο, θα ήταν κάπως πρόωρο να πούμε ότι η Επιτροπή της Βενετίας θα απορρίψει κατηγορηματικά το σχέδιο νόμου 8371. Είναι απίθανο να το εγκρίνει, αλλά η κριτική της Επιτροπής της Βενετίας μπορεί να είναι τόσο γενική και ήπια που θα επιτρέψει στο κράτος μας να συνεχίσει να νομοθετεί εναντίον της UOC. Για παράδειγμα, το 2019, η Επιτροπή της Βενετίας δημοσίευσε τα πορίσματά της σχετικά με το θρησκευτικό δίκαιο στο Μαυροβούνιο. Αυτά τα συμπεράσματα περιείχαν τόσο ήπια κριτική αυτού του νόμου και τόσο αόριστες συστάσεις για τη βελτίωση και τη διευκρίνισή του, ώστε οι αρχές του Μαυροβουνίου μπόρεσαν να περάσουν αυτόν τον νόμο, σύμφωνα με τον οποίο σχεδόν όλη η εκκλησιαστική περιουσία, συμπεριλαμβανομένων των εκκλησιών και των μοναστηριών, αφαιρέθηκε από την Εκκλησία. Στην περίπτωση αυτή, η Επιτροπή της Βενετίας δεν βοήθησε τους Ορθοδόξους του Μαυροβουνίου. Η ιδιοκτησία προασπίστηκε μέσω πολυάριθμων διαμαρτυριών, προσευχών και θρησκευτικών πομπών, οι οποίες τελικά οδήγησαν στη νίκη των δυνάμεων της αντιπολίτευσης στις κοινοβουλευτικές εκλογές.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι η αντιπαράθεση μεταξύ της Ουκρανίας και της Επιτροπής της Βενετίας για την έγκριση τροποποιήσεων στους νόμους «Περί της εκπαίδευσης», «Περί των εθνικών μειονότητων στην Ουκρανία» και «Περί της διασφάλισης της λειτουργίας της ουκρανικής γλώσσας ως κρατικής γλώσσας», την οποία πολλοί ονόμασαν νόμο για την πλήρη ουκρανοποίηση.

Ακόμη και πριν από τον πόλεμο, η Επιτροπή της Βενετίας αναγνώρισε αυτά τα νομοσχέδια ως μεροληπτικά, ασυμβίβαστα με το Σύνταγμα και τις διεθνείς υποχρεώσεις της Ουκρανίας και παραβιάζοντα τα δικαιώματα των εθνικών μειονοτήτων. Η Επιτροπή πρότεινε ορισμένες ουσιαστικές αλλαγές σε αυτούς τους νόμους. Ταυτόχρονα, τα κύρια θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης – το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή – ζήτησαν από την Ουκρανία να λάβει υπόψη τις συστάσεις της Επιτροπής της Βενετίας κατά τη θέσπιση νομοθεσίας.

«Ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης του νομικού πλαισίου για τις εθνικές μειονότητες, η οποία προετοιμάζεται επί του παρόντος σύμφωνα με τις συστάσεις της Επιτροπής της Βενετίας, και υιοθέτηση άμεσων και αποτελεσματικών μηχανισμών εφαρμογής», ανέφερε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε δήλωση. «Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο <... > ζητεί από τις ουκρανικές αρχές να συμμορφωθούν πλήρως με τις διεθνείς υποχρεώσεις και συστάσεις τους που περιέχονται στη γνωμοδότηση αριθ. 960/2019 της Επιτροπής της Βενετίας, δηλαδή να σεβαστούν το δικαίωμα των εθνικών μειονοτήτων να αναπτύξουν και να χρησιμοποιήσουν πλήρως τη γλώσσα τους και να ενεργούν με τον υψηλότερο βαθμό φροντίδας και ισορροπίας σε σχέση με τις εθνικές μειονότητες, τη γλώσσα τους και το δικαίωμά τους στην εκπαίδευση», αναφέρει το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Ωστόσο, παρά το γεγονός αυτό, η Ουκρανία υιοθέτησε αυτούς τους νόμους (ή μάλλον τροποποιήσεις των νόμων) και ο Volodymyr Viatrovych χαρακτήρισε τότε τα συμπεράσματα της Επιτροπής της Βενετίας ανεπαρκή. Τώρα αποκαλεί τα μέλη της «φιλορωσικά» (καλά, φυσικά): «Δεν θα έλεγα ότι η Επιτροπή της Βενετίας είναι αντι-ουκρανική, αλλά υπάρχει ένα αρκετά ισχυρό φιλορωσικό λόμπι, υπάρχουν φιλορωσικές θέσεις. Αυτό φάνηκε από τις συστάσεις της επιτροπής για το νόμο περί εθνικών μειονοτήτων».

Με το νομοσχέδιο που απαγορεύει την UOC, ο Viatrovych έχει ανήσυχες προσδοκίες από την πιθανή εξέταση της επιτροπής: «Το αποτέλεσμα μπορεί να μην είναι υπέρ μας».

Συμπέρασμα
Γενικά, μπορεί να αναμένεται θετικό αποτέλεσμα από την προσφυγή στην Επιτροπή της Βενετίας. Η στοιχειώδης κοινή λογική δείχνει ότι δεν θα είναι σε θέση να αναγνωρίσουν το νομοσχέδιο που απαγορεύει τη μεγαλύτερη ομολογία στην Ουκρανία ως σύμφωνο με το Σύνταγμα και τις ιδέες της Ευρώπης για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Παρεμπιπτόντως, οι συστάσεις σχετικά με τη νομοθεσία για τις εθνικές μειονότητες περιέχουν μια ενδιαφέρουσα πρόταση – τη συμμετοχή των ίδιων των εθνικών μειονοτήτων στην ανάπτυξη αυτής της νομοθεσίας. Εάν οι ουκρανικές αρχές ήθελαν πραγματικά να προστατεύσουν την Ουκρανία από την πραγματική επιρροή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, θα ενέπλεκαν την UOC στην ανάπτυξη κατάλληλων λύσεων. Αλλά, προφανώς, δεν υπάρχει τέτοιο καθήκον, το πραγματικό καθήκον είναι η καταστροφή της UOC και η δημιουργία μιας θρησκευτικής οργάνωσης πλήρως ελεγχόμενης από τις αρχές, στην οποία οι αρχές θα μπορούσαν να βασίζονται στις σωστές στιγμές.

Εάν τα συμπεράσματα της Επιτροπής της Βενετίας είναι αρνητικά, πολλά θα εξαρτηθούν από το πόσο σκληρή θα είναι η διατύπωση. Εάν είναι αρκετά σαφείς, είναι απίθανο η Βερχόβνα Ράντα να τολμήσει να εγκρίνει το σχέδιο νόμου 8371 με τη μορφή με την οποία υπάρχει σήμερα.

Διαφορετικά, οι διαπραγματεύσεις για την ένταξη της Ουκρανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να γίνουν πολύ πιο περίπλοκες. Και αν η Ουκρανία ενταχθεί στην ΕΕ, αναμένεται ότι οι διαφορές μεταξύ των πιστών της UOC και των αντιπάλων τους θα εξεταστούν σε τελευταίο βαθμό στο δικαστικό σύστημα της ΕΕ, το οποίο πιθανότατα θα λάβει αποφάσεις που δεν είναι πολύ ευχάριστες για τις ουκρανικές αρχές. Ωστόσο, ακόμη και χωρίς την ένταξη στην ΕΕ, είναι δυνατή η προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και φαίνεται ότι οι αποφάσεις αυτού του δικαστηρίου υπέρ των πιστών της UOC είναι μόνο θέμα χρόνου.

Η πιο πιθανή επιλογή σήμερα είναι να καθυστερήσει η εξέταση αυτού του νομοσχεδίου. Σήμερα, έχουν ξεκινήσει πολύ διφορούμενες εσωτερικές πολιτικές διαδικασίες στην Ουκρανία και δεν είναι πολύ λογικό να δώσουμε στους επικριτές της σημερινής κυβέρνησης επιπλέον επιχειρήματα γι’ αυτήν ακριβώς την κριτική.

Ωστόσο, πρέπει να θυμόμαστε ότι υπάρχει ένα τέχνασμα στην πολιτική που μπορεί να ονομαστεί «πώληση αέρα». Εφαρμοζόμενο στην περίπτωσή μας, αυτό σημαίνει ότι οι αρχές μπορούν να προσφέρουν στην UOC κάποιους συμβιβασμούς σε αντάλλαγμα για τη μη υιοθέτηση του νόμου που απαγορεύει την UOC, ο οποίος στην πραγματικότητα (με υψηλό βαθμό πιθανότητας) δεν θα υιοθετηθεί ούτως ή άλλως. Και εδώ είναι θέμα σοφίας της ιεραρχίας μας, για να μην αγοράζουμε αυτό το δόλωμα και να μην θυσιάζουμε τα συμφέροντα της Εκκλησίας.