Σχίσμα και ομολόγηση: όλο το δράμα της Ουκρανικής Ορθοδοξίας

Σχίσμτα του Φιλάρετου του 1992 νομομοποίησε το Φανάρι το 2018. Φωτογραφία: ΕΟΔ

Το ηλιοβασίλεμα της σοβιετικής εποχής επηρέασε άμεσα τη θέση της Εκκλησίας, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας. Από τη μια πλευρά, ήταν η περίοδος αναγέννησης της πίστης και του μαζικού χτίσματος εκκλησιών, από την άλλη πλευρά, όμως, αύξησης του εθνικισμού στα δυτικά της χώρας και οι μεγάλης κλίμακας καταλήψεις των ναών από τους ουνίτες και σχισματικούς-αυτοκεφαλιστές.

Ο Φιλάρετος Ντενισένκο, ο οποίος επί σειρά ετών ήταν ο νόμιμος μητροπολίτης και επικεφαλής του Ουκρανικού εξαρχάτου της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, κατηγορούσε οργισμένα τόσο τις καταλήψεις όσο και την απουσία χάρης της ιεραρχίας της αυτοκέφαλης Εκκλησίας. 

Συγκεκριμένα, υποστήριζε: «... τα αμαρτήματα εκεί, στους αυτοκεφαλιστές, δεν μπορούν να συγχωρεθούν. Επειδή ένας λαϊκός δεν μπορεί να το κάνει αυτό, αλλά μόνο ένας ιερέας ή ένας επίσκοπος. Το μυστήριο της Αγίας Κοινωνίας είναι επίσης άκυρο. Δεν είναι το Σώμα και το Αίμα του Σωτήρος, αλλά απλό ψωμί και κρασί. Επομένως, κανείς δεν πρέπει να αποπλανηθεί από αυτή την αυτοκέφαλη. Γενικά, αυτή η Εκκλησία δεν δημιουργήθηκε για τη σωτηρία των ανθρώπινων ψυχών, αλλά για να πολεμάει, να είναι πολιτικό εργαλείο ενάντια στη Μόσχα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο απαιτείται αυτοκεφαλοποίηση της εκκλησίας!»

Το 1990 πέθανε ο Πατριάρχης της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Ποιμένας και έγινε η εκλογή του νέου Προκαθήμενου. Ο Φιλάρετος ήταν ανάμεσα στους υποψήφιους και ήλπιζε να κερδίσει με τη βοήθεια των κομμουνιστών, αλλά βγήκε μόνο τρίτος.

Τότε ο Φιλάρετος απαίτησε για την UOC το καθεστώς πλήρους αυτοκέφαλης, υπολογίζοντας να διοικεί, αν όχι τη Ρωσική, τουλάχιστον την Ουκρανική Εκκλησία, η οποία το 1990 έλαβε γράμμα από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, το οποίο έλεγε ότι από τώρα και στο εξής η Εκκλησία αυτή απολαμβάνει δικαιώματα μεγάλης αυτονομίας και την πλήρη διοικητική ανεξαρτησία.

Εβρισκόμενος στον Καθεδρικό Ναό της Αγίας Σοφίας του Κιέβου ο Πατριάρχης Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Αλέξιος Β' δήλωσε:

«Εμείς, ο ταπεινός Αλέξιος Β', με τη χάρη του Θεού, Πατριάρχης Μόσχας και πάσης Ρωσίας, ευλογούμε δια μέσω της παρούσας επιστολής με τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος να είναι εφεξής η Ουκρανική Ορθόδοξη Ουκρανική ανεξάρτητη και αυτόνομη στη διοίκησή της».

Τον Νοέμβριο του 1991 συγκλήθηκε η Ιερά Σύνοδος της UOC, όπου ο Φιλάρετος ανάγκασε όλους τους επισκόπους της UOC να υπογράψουν την έκκληση για αυτοκέφαλο. Ωστόσο, ο ορθόδοξος λαός της Ουκρανίας δεν ήταν έτοιμος να σπάσει την σχέση προσευχής με τη Ρωσική Εκκλησία και δεν δέχτηκε την ιδέα της πλήρους αυτοκέφαλης. Ως εκ τούτου, πολλοί επίσκοποι, συμπεριλαμβανομένου του σημερινού προκαθήμενου, Μακαριωτάτου Ονούφριου, απέσυραν τις υπογραφές τους. Στη συνέχεια, ο Φιλάρετος τους απάλλαξε των εδρών τους.

Το 1992, ήδη στην Ιερά Σύνοδο της Ιεραρχίας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Μονή Ντανίλοφ, οι πλειοψηφία επισκόπων της Ουκρανίας εξέφρασαν τη δυσπιστία απέναντι στον Φιλάρετο. Κατηγορήθηκε για δικτατορία και σκληρότητα στη διοίκηση της Εκκλησίας, καθώς και για ανήθικο τρόπο ζωής, καθώς στο μοναχό απαγορεύεται να έχει γυναίκα και παιδιά. Ο Φιλάρετος μπροστά στο σταυρό έδωσε το λόγο του αρχιερέα να παραιτηθεί:

«Λέγεται στο Ευαγγέλιο: να είναι το δικό σας «ναι, ναι»; «όχι, όχι»; και ό, τι είναι πέρα από αυτό – από τον πονηρό. Εάν είπα ότι θα το κάνω, άρα θα το κάνω. Θα υποβάλω αίτηση στην Ιεραρχία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας με αίτημα να πάρετε από μένα αυτές τις εξουσίες και τα δικαιώματα του Προκαθήμενου της UOC και να εκλέξετε σ’ αυτή τη θέση νέο Προκαθήμενο».

Ωστόσο, ο Φιλάρετος δεν τήρησε το λόγο του, και μετά την επιστροφή του είπε: «Θυμηθείτε – δεν θα φύγω πουθενά!» Ως αποτέλεσμα, με τη γενική απόφαση των επισκόπων της UOC στη Σύνοδο στο Χάρκοβο τον Φιλάρετο απάλλαξαν αξιώματος και ο Μητροπολίτης Βλαντίμιρ (Σαμποντάν) εκλέχτηκε νέος προκαθήμενος.

Ωστόσο, ο Φιλάρετος δεν το δέχτηκε. Με τη βοήθεια του Προέδρου Κραβτσούκ και των βουλευτών, αποφάσισε να συνάψει συμμαχία με εκείνους που μισούσε και καταδίκαζε χθες – με εθνικιστές και αυτοκεφαλιστές. Έτσι εμφανίστηκε Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Κιέβου.

Από ολόκληρη την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία στο σχίσμα τον Φιλάρετο ακολούθησαν μόνο δύο επίσκοποι ο Ιάκωβος Παντσούκ και ο Αντρέι Γόρακ. Αλλά το Μητροπολίτη Βλαντίμιρ, ο οποίος έγινε ο Προκαθήμενος της UOC αντί του Φιλάρετο, στο σιδηροδρομικό σταθμό στο Κίεβο συνάντησαν δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους.

Μητροπολίτης Αγαθάγγελος, κυβερνών επίσκοπος της Μητρόπολης Οδησσού της UOC:

«Δέκα χιλιάδες άνθρωποι χαιρετούσαν τον Μακαριώτατο όταν κατέβηκε από το βαγόνι και ο λαός χαρούμενα έψαλλε: «Χριστός Ανέστη!» Με δάκρυα στα μάτια τους οι άνθρωποι πλησίαζαν, υποκλίνανε, άπλωναν τα ρούχα τους. Τότε πολλοί κλήροι ήρθαν από όλες τις μητροπόλεις. Μόνο από τη Μητρόπολη της Βίννιτσας έφτασαν 5 λεωφορεία».

Με την αποχώρηση στο σχίσμα η ρητορική του Φιλάρετου έχει αλλάξει ριζικά από την φιλοκομμουνιστική στην εθνικιστική. Άρχισε να εκθειάζει όλα όσα επέκρινε έντονα χθες.
Για την ανυπακοή στην Εκκλησία το 1992 από το Φιλάρετο αφαιρέθηκε η ιεροσύνη. Το 1997 για τις σχισματικές του δραστηριότητες, εκδιώχθηκε και αναθεματίστηκε.

Απαγορεύσεις του Φιλάρετος αναγνωρίστηκαν από όλες τις Τοπικές Εκκλησίες και πρώτα από όλα από την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Το 1992 ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έστειλε επιστολή στον Πατριάρχη Αλέξιο στην οποία ανέφερε σχετικά με την απόφαση για το Φιλάρετο: «αναγνωρίζοντας την πληρότητα της αποκλειστικής αρμοδιότητας της Αγίας Ρωσικής Εκκλησίας Σας επί του θέματος αυτού, υιοθετεί τη συνοδική απόφαση για τα παραπάνω».

Το 1997 ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος γράφει: «Έχοντας λάβει την ειδοποίηση για την πιο πάνω απόφαση, ενημερώσαμε για αυτήν την Ιεραρχία του Οικουμενικού μας Θρόνου και της ζητήσαμε να μην έχει από δω και πέρα καμία εκκλησιαστική κοινωνία με αυτά τα πρόσωπα».

Όλες οι επιστολές του Φιλάρετος προς το Φανάρι με έφεση και αίτημα να τον πάρουν κάτω από την πτέρυγά του παρέμειναν αναπάντητες. Η Κωνσταντινούπολη αναγνώριζε στην Ουκρανία μόνο τη δικαιοδοσία της Ρωσικής και της Ουκρανικής Ορθοδόξων Εκκλησιών.

Το 2008, όταν η Ουκρανία γιόρταζε την 1020η επέτειο της Βάπτισης των Ρως, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος συλλειτούργησε στο Κίεβο με τον Πατριάρχη της Ρωσικής Εκκλησίας Αλέξιο, επικεφαλής της UOC, Μακαριώτατο Βλαντίμιρ και άλλους Ρώσους και Ουκρανούς Ιεράρχες.

Το 2016 στο Chambesy στη Συνάντηση των Προκαθημένων των Τοπικών Ορθοδόξων Εκκλησιών ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος ονόμασε τον Μακαριώτατο Ονούφριο μοναδικό κανονικό πρωθιεράρχη στην Ουκρανία.

Το 2014 στην Ουκρανία συνέβη Euromaidan. Οι προ-εθνικιστικές δυνάμεις ανέβηκαν στην εξουσία, οι οποίες ξεκίνσηαν την πορεία υποστήριξης των σχισματικών και της καταστροφής της κανονικής Εκκλησίας.

Το 2016, όταν η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία διοργάνωσε μεγάλης κλίμακας Πανουκρανική λιτανεία με την προσευχή υπέρ ειρήνης στη χώρα από τη Λάβρα του Ποτσάεβ και την Σβιατογκόρσκαγια Λάβρα στη Κίεβο-Πετσέρσκαγια Λάβρα, οι εθνικιστές μπλόκαραν την πομπή, βάζανε νάρκες στους δρόμους και οργάνωναν προβοκάτσιες εναντίον των συμμετεχόντων της λιτανείας. Όταν η λιτανεία πλησίαζε με την εικόνα της Παναγίας του Σβινατόγκορσκ στο Μπορίσπιλ, μόνο η παρέμβαση της αστυνομίας έσωσε τους πιστούς από αντίποινα. Οι εθνικιστές, οι οποίοι δεν κατάφεραν να φτάσουν τους συμμετεχόντων της λιτανείας, άρχισαν να ρίχνουν πέτρες και αυγά στην εικόνα. Ο ιερέας αναγκάστηκε να βγάλει τα άμφιά του και να καλύψει με αυτά την εικόνα.

Άρχισε να μεταλαμβάνει στους Ελληνόρυθμους Καθολικούς (ουνίτες) και στη συνέχεια έκανε αρκετά βήματα για να δημιουργήσει μια νέα Εκκλησία. Οι πολιτικοί του τεχνολόγοι δεν έκρυβαν το γεγονός ότι το σχέδιο της νέας θρησκευτικής δομής ήταν πολιτική προεκλογική τεχνολογία.

Τάρας Μπερεζοβέτς, πολιτικός τεχνολόγος της ομάδας του Πέτρο Ποροσένκο

«Μπορούμε να πούμε ότι αυτή είναι μια συνήθης εκλογική τεχνολογία. Και αυτό θα είναι αλήθεια, διότι το 36% του πληθυσμού υποστηρίζει την Μία Τοπική Εκκλησία της Ουκρανίας».

Ο ίδιος ο Ποροσένκο έθεσε το ζήτημα της νέας Εκκλησίας στο ίδιο επίπεδο με πολιτικά σχέδια, τα οποία, κατά τη γνώμη του, καλούταν να του εξασφαλίσουν τη νίκη στις εκλογές:

«Για μένα το έργο της εδραίωσης της Τοπικής Εκκλησίας είναι έργο ίδιας σημασίας με την πρόσβαση χωρίς θεώρηση στην ΕΕ, τη Συμφωνία με την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς και ο κοινός αγώνας μας για την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ, κάτι που είναι ακόμα μπροστά μας».

Το 2016 το Βερχόβνα Ράντα (κοινοβούλιο της Ουκρανίας) ψήφισε υπέρ του νομοσχεδίου «Περί εκκλήσεως του Βερχόβνα Ράντα της Ουκρανίας προς την Αγιότητά του Βαρθολομαίο, Αρχιεπίσκοπο Κωνσταντινούπολης και Νέας Ρώμης, Οικουμενικό Πατριάρχη για την χορήγηση Αυτοκέφαλου στην Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ουκρανία».

Ας κοιτάξουμε από ποίους προέρχεται η πρωτοβουλία. Βουλευτές: Παρουμπίυ, Βισότσκι, Λέβους, Κνιαζίτσκι, Μάτιος, Ελένσκι, Ντέμσακ. Σχεδόν όλοι οι συντάκτες της έκκλησης είναι οι Ελληνόρυθμοι Καθολικοί και δεν έχουν καμία σχέση με την Ορθοδοξία.

Τον Απρίλιο του 2018, μετά από ταξίδι στο Φανάρι, ο Ποροσένκο ανακοίνωσε ότι συμφώνησε με τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο τη δημιουργία της νέας Εκκλησίας.

Ο Ποροσένκο άσκησε στους ιεράρχες της κανονικής Εκκλησίας τρομερή πίεση για να τους αναγκάσει να ενωθούν με σχισματικούς υπό την ηγεσία του Φαναρίου. Οι αρχιερείς κλήθηκαν στην Υπηρεσία Ασφαλείας της Ουκρανίας (ΕΣ-ΜΠΕ-ΟΥ) για συζητήσεις και ανακρίσεις, στη διοίκηση των επαρχιών στέλνονταν οι «ακτιβιστές», οι οποίοι φώναζαν απειλές και προσβολές:

«Ουκρανία είναι πάν’ απ’ όλα! Κομουνιστής παπάς να κρεμαστεί στο κλαρί, όπως ο Μοσκάλ».

Τα ουκρανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης διέδιδαν προκλήσεις ότι δήθεν πολλοί επίσκοποι είναι έτοιμοι να ενωθούν με σχισματικούς από το Πατριαρχείο Κιέβου και την UAOC (ουνίτες).

Ωστόσο, στις 15 Δεκεμβρίου 2018, όταν ξεκίνησε το λεγόμενο «Συμβούλιο Ενοποίησης» στον Καθεδρικό Ναό της Αγίας Σοφίας του Κιέβου, από τους 97 επισκόπους της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας εμφανίστηκαν μόνο δύο. Και μόνο ένας από αυτούς ήταν ο κυβερνών (επίσκοπος), Σίμωνας Σοστάστκι από τη Βίνιτσα, στενός φίλος του Ποροσένκο, στον οποίο ο τότε πρόεδρος υποσχέθηκε τη θέση του Προκαθημένου της νέας δομής.

Όλες οι δηλώσεις τόσο του Φαναρίου όσο και του πρώην Προέδρου Ποροσένκο για την ενοποίηση ΟΛΗΣ της Ουκρανικής Ορθοδοξίας αποδείχθηκαν ψέματα – δεν συνέβη καμία ενοποίηση μεταξύ των σχισματικών από το Πατριαρχείο του Κιέβου και της UAOC. Στη νέα δομή κάθε πόλη τελικά είχε από δύο μητροπόλεις της OCU και δύο κυβερνώντες επισκόπους και στη Βίνιτσα, από όπου κατάγεται ο Συμεών Σοστάστκι, τρεις.

Η κανονική δε Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία δεν έχει αλλάξει καθόλου, όπως και πριν είναι διπλάσια σε αριθμό των ενοριών από τους σχισματικούς, ενώ σε αριθμό των μοναστηριών και μοναχών – δέκα φορές μεγαλύτερη. Εντούτοις, ο Ποροσένκο τους τελευταίους μήνες της βασιλείας του έδωσε εντολή στη βίαια «ένωση» με την καινούρια δομή.

Στα χωριά οι τοπικές αρχές έλαβαν εντολή να διοργανώνουν υπό μορφής συνέλευσης εκκλησιαστικής κοινότητας συνέλευση όλων των κατοίκων του χωριού και να τις (κοινότητες) μεταφέρουν στην ΟCU.

Ως αποτέλεσμα, η εκκλησιαστική κοινότητα συγκεντρωνόταν στο ναό και αποφάσιζε να μείνει στην κανονική Εκκλησία, ενώ η κοινότητα του χωριού, στην οποία υπήρχαν ουνίτες, προτεστάντες και άθεοι, συγκεντρωνόταν παράλληλα στη λέσχη του χωριού και αποφάσιζαν να μεταφέρουν βίαια τον ναό στην ΟCU.

Με τη βοήθεια της αστυνομίας και των ριζοσπαστών οι ναοί καταλαμβάνονταν, οι κλειδαριές κόβονταν με αλυσοπρίονο  ή λοστό. Οι πιστοί της UOC διώχνονταν από τους ναούς τους με βία, πολλοί άνθρωποι τραυματίστηκαν σε συγκρούσεις.

Μετά τις καταλήψεις δεκάδες ενορίες αναγκάζονται τώρα να προσεύχονται σε ιδιωτικά σπίτια, αποθήκες, γκαράζ ή απλά κάτω από την τέντα.

Ενώ η κανονική Εκκλησία διατήρησε την ενότητά της, υπό την τεράστια πίεση των αρχών, η νεοσυσταθείσα δομή διασπάστηκε. Ο Φιλάρετος Ντενισένκο με κάποιους επισκόπους αποχώρησε από την ΟCU και έγινε ξανά επικεφαλής του Πατριαρχείου Κιέβου. Όσον αφορά τον Επιφάνιο Ντουμένκο ο Φιλάρετος είπε ότι αν αυτός ήταν υπό ανάθεμα, ο Επιφάνιος και άλλα μέλη της ΟCU δεν είναι καν ιερείς:

«Εάν εγώ είμαι υπό ανάθεμα, αυτό σημαίνει ότι όλοι αυτοί οι επίσκοποι (της ΟCU – συντ.) είναι άκυροι. Και ο Επιφάνιος δεν είναι όχι μόνο μητροπολίτης, ούτε καν ιερέας δεν είναι».

***

Από τα πρώτα βήματα της δημιουργίας της ΟCU ο Επιφάνιος και ο επικεφαλής των Ουκρανών Ουνιτών Σβιατοσλάβ Σεβτσούκ ανέπτυξαν χάρτη συνεργασίας. Ο Επιφάνιος Ντουμένκο δήλωσε στους δημοσιογράφους ότι το κλειδί για την ενότητα της ΟCU και των ουνιτών βρίσκεται στη Ρώμη και στην Κωνσταντινούπολη.

Στις 22 Σεπτεμβρίου 2019 στη Βίννιτσα τρεις επίσκοποι της ΟCU, συμπεριλαμβανομένου του Συμεών Σοστάτσκι, συμμετείχαν στο συλλείτουργο με τους Καθολικούς και τους ουνίτες.

Στις 14 Οκτωβρίου, στην πόλη Βάρας, ο Καθολικός ιερέας Βασίλιος Πλαχότκα συμπροσευχήθηκε με τον Επιφάνιο Ντουμένκο και άλλα μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο ιερό της ορθόδοξης εκκλησίας.

Στις 4 Νοεμβρίου στο χωριό Γερμάκοβκα της περιφέρειας Τερνόπολη ο ηγούμενος του τοπικού ναού, Βλαντίμιρ Στεφάνκο, προσευχήθηκε στην εορταστική λειτουργία των ουνιτών μαζί με τον ουνίτη επίσκοπο Δημήτριο Γκριγκοράκ και τον ελληνόρυθμο καθολικό κλήρο.

Την ίδια στιγμή η κανονική Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία κάθε χρόνο έχει όλο και περισσότερη υποστήριξη από τον ουκρανικό λαό. Οι επιθέσεις και η πίεση των αρχών, η προφανής υποστήριξή τους των σχισματικών, φέρνουν αντίθετα αποτελέσματα. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι έρχονται στην εκκλησία. Οι κοινότητες από τις οποίες καταλαμβάνονται οι ναοί, χτίζουν καινούριους.

Και αν το 2018 στη λιτανεία στο Κίεβο αφιερωμένη στο βάπτισμα των Ρως συμμετείχαν 250.000 άτομα, το 2019 ήταν ήδη 300.000. Σ’ αυτό συνέβαλε πολύ ο Προκαθήμενος της UOC Μακαριώτατος Ονούφριος. Δεν κάνει πολιτικές δηλώσεις, δεν καταδικάζει κανέναν, μιλά για πίστη και σωτηρία. 

Και μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα, ότι παρά όλες τις καταιγίδες με Τόμο, πιέσεις του Φαναρίου στην προώθηση της αναγνώρισης της ΟCU στις Ελληνικές Εκκλησίες, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία συνεχίζει την ανάπτυξή της και ο ουκρανικός λαός μαζί με αυτήν και τον Προκαθήμενό της.