Β ́ Οικουμενική Σύνοδος: 7 Ψηφίσματα της Συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως

Η Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως δεν ήταν οικουμενική και δεν θέσπισε το Σύμβολο της Πίστεως. Ποια άλλα μυστήρια συνδέονται με αυτή τη Σύνοδο και ποια είναι η σημασία της για τη μετέπειτα εκκλησιαστική ιστορία;

Η αρειανική διαμάχη στην Εκκλησία όχι μόνο δεν τελείωσε μετά την Α ́ Οικουμενική Σύνοδο του 325, αλλά και αυξήθηκε ακόμη περισσότερο. Η νίκη της αίρεσης του Αρειανισμού επί της ορθοδοξίας ήταν τόσο ολοκληρωτική που σε ολόκληρη την Ανατολή μόνο ο Άγιος Αθανάσιος ο Μέγας, ο Επίσκοπος Αλεξανδρείας, ήταν πιστός στη θεολογία της Νίκαιας, αλλά και αυτός αναγκάστηκε να κρυφτεί. Παρεμπιπτόντως, κατά τη διάρκεια μιας από αυτές τις περιόδους, βρήκε καταφύγιο στον ιδρυτή του μοναχισμού της ερήμου, τον Άγιο Αντώνιο τον Μέγα. Αποτέλεσμα της κοινωνίας των δύο μεγάλων αγίων ήταν ο γνωστός βίος του Αγίου Αντωνίου που έγραψε ο Άγιος Αθανάσιος.

Σε μια εποχή που οι αρειανικές διαμάχες μαίνονταν στην Ανατολή, όταν οι αρειανοί αυτοκράτορες καταπίεζαν τους Ορθόδοξους και επιβεβαίωναν διάφορες εκδοχές του αρειανισμού, η πίστη της Νίκαιας εδραιώθηκε στη Δύση, στην οποία κατοικούσαν τόσο Ρωμαίοι επίσκοποι όσο και δυτικοί αυτοκράτορες. Αυτό εξηγείται όχι μόνο από την προσωπική τους προσήλωση στην Ορθόδοξη πίστη, αλλά και από το γεγονός ότι για τους Δυτικούς οι δημιουργικές αναζητήσεις των ανατολικών θεολόγων και οι προσπάθειές τους να ανακαλύψουν και να εξηγήσουν την Αλήθεια ήταν απλά ασυνήθιστες. Η δυτική κοσμοθεωρία τείνει περισσότερο σε απλές σαφείς διατυπώσεις παρά να αποσαφηνίσει το πραγματικό νόημα που κρύβεται πίσω από αυτές τις διατυπώσεις.

Και στα τέλη του IV αιώνα, η νίκη της Ορθοδοξίας ήρθε στην Ανατολή ακριβώς από τη Δύση.

Η προϊστορία της σύγκλησης της Β ́ Οικουμενικής Συνόδου

Αυτή η προϊστορία μπορεί να ξεκινήσει κανείς από μια ιστορία για το πώς ο αυτοκράτορας Ουάλης, ο προστάτης του Ομοιισμού (ένα μέτρια Αρειανό ρεύμα που αναγνώριζε ότι ο Υιός είναι «όμοιος» με τον Πατέρα) και ο διώκτης της Ορθοδοξίας, πήγαινε σε στρατιωτική εκστρατεία κατά των Γότθων , που εκείνη την εποχή πίεζαν πολύ έντονα τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.Την παραμονή της εκστρατείας, ο διάσημος ασκητής Άγιος Ισαάκ (σεβάσμιος Δαλματικός), ο οποίος ζούσε κοντά στην Κωνσταντινούπολη, ήρθε στον Ουάλη.

Ο Άγιος Ισαάκ απευθύνθηκε στον αυτοκράτορα με τα λόγια: «Πού πας, Καίσαρα, πολεμάς εναντίον του Θεού; Εξάλλου, Αυτός έχει υψώσει αυτούς τους βαρβάρους εναντίον σου. Επιστρέψτε τους ποιμένες τους στις εκκλησίες τους και θα λάβεις νίκη. Και αν όχι, κι εσύ δεν θα επιστρέψεις και θα καταστρέψεις τον στρατό σου». Ο αυτοκράτορας Ουάλης έδιωξε τον Άγιο με τα λόγια: «Θα επιστρέψω και τότε θα τελειώσω και μαζί σου. Θα λογοδοτήσεις για ψευδείς προφητείες».

Ωστόσο, ο αυτοκράτορας απέτυχε να επιστρέψει, στις 9 Ιουνίου 378, στη μάχη της Αδριανούπολης, ηττήθηκε και σχεδόν ολόκληρος ο στρατός του πέθανε. Ο ίδιος ο Ουάλης κάηκε ολοσχερώς σε μια από τις καλύβες του χωριού, στην οποία προσπάθησε να κρυφτεί από τους Γότθους και την οποία πυρπόλησαν χωρίς καν να γνωρίζουν ότι ο αυτοκράτορας κρυβόταν εκεί.

Μετά τη μάχη της Αδριανούπολης, οι βάρβαροι διείσδυσαν στα τεράστια εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την κατέλαβαν. Μόνο η έλλειψη πολιτισμού και κρατικής συνείδησης τους εμπόδισε να δημιουργήσουν τη δική τους γοτθική πολιτεία εδώ. Οι ίδιοι οι Βυζαντινοί έπρεπε να αποκαταστήσουν αυτή την κρατική υπόσταση. Για να γίνει αυτό, ο δυτικός Ρωμαίος αυτοκράτορας Γρατιανός έστειλε έναν από τους στρατηγούς του, τον Ισπανό στρατηγό Θεοδόσιο, στην Ανατολή, δίνοντάς του τον αυτοκρατορικό τίτλο του Αυγούστου. Τόσο ο ίδιος ο Θεοδόσιος, που αργότερα ονομάστηκε Μέγας, όσο και η σύζυγός του Φλακίλλα ήταν ένθερμοι υποστηρικτές της Ορθοδοξίας και ο θάνατος του Ουάλη θεωρήθηκε από αυτούς ως τιμωρία για την αίρεση.

Ο ίδιος ο Θεοδόσιος, που αργότερα ονομάστηκε Μέγας, και η σύζυγός του Φλακίλλα ήταν ένθερμοι υποστηρικτές της Ορθοδοξίας και ο θάνατος του Ουάλη θεωρήθηκε από αυτούς ως τιμωρία για την αίρεση.

Ο Θεοδόσιος δεν έφτασε αμέσως στην Κωνσταντινούπολη και για δύο χρόνια (379-380) έμεινε στη Θεσσαλονίκη, από όπου διεξήγαγε αρκετά επιτυχημένες διαπραγματεύσεις με τους Γότθους. Εδώ του συνέβη ένα πολύ αποκαλυπτικό και σπάνιο γεγονός για τη σχέση κοσμικών αρχόντων και εκκλησιαστικών αρχών Στο στρατιωτικό περιβάλλον σχεδιάστηκε μια συνωμοσία κατά του Θεοδόσιου ή μάλλον μόλις άρχισε να δημιουργείται. Ο αυτοκράτορας την κατέστρεψε εν τη γενέσει της διαπράττοντας σφαγή των συνωμοτών και εκείνων που θα μπορούσαν ενδεχομένως να τους συνδράμουν. Ο επίσκοπος Θεσσαλονίκης, Άγιος Ασκόλιος, κατηγόρησε τον Θεοδόσιο για υπερβολική σκληρότητα και δεν του επέτρεψε να εισέλθει στην εκκλησία για θείες λειτουργίες. Επιπλέον, ο επίσκοπος έβγαλε από αυτόν τον βασιλικό πορφυρίτη του και του έβαλε το πουκάμισο μετανοημένου. Με αυτή τη μορφή, ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να σταθεί στις πόρτες του ναού και να ζητήσει προσευχές από εκείνους που μπήκαν εκεί. Ο Θεοδόσιος όχι μόνο υπάκουσε στον επίσκοπο Ασκόλιο, αλλά και δεν τον εκδικήθηκε, σε αντίθεση με άλλες παρόμοιες περιπτώσεις.

Το 380 ο Θεοδόσιος εξέδωσε νόμο που καθιέρωσε την ορθόδοξη πίστη. Το κείμενο του νόμου έγραφε: «Στους κατοίκους της πόλης της Κωνσταντινούπολης. Ευχόμαστε όλα τα έθνη, κάτω από τα οποία κυβερνά η δύναμη του ελέους μας, να ακολουθούν τη θρησκεία που μετέδωσε ο θείος απόστολος Πέτρος στους Ρωμαίους… και με την ομολογία της οι αρχιερείς Δαμάσιος και Πέτρος, Επίσκοπος Αλεξανδρείας, η αποστολική αγιότητα, δοξάζονται, ώστε όλοι, σύμφωνα με τον αποστολικό θεσμό και το ευαγγελικό δόγμα, να πιστέψουμε σε μία Θεότητα του Πατέρα και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, με το ίδιο μεγαλείο και την ευσεβή Τριάδα τους».

Οι οπαδοί αυτής της πίστης ανακηρύχθηκαν οι μόνοι σωστοί χριστιανοί, αλλά οι υπόλοιποι ήταν αιρετικοί, για τους οποίους λέγεται ότι «οι ίδιοι θα τιμωρηθούν, όχι μόνο με θεία καταδίκη, αλλά και από δική μας εντολή...».

Σχεδόν όλοι οι ναοί της Κωνσταντινούπολης ήταν αρειανοί. Υπήρχε όμως και μια μάλλον μικρή ομάδα Ορθοδόξων που προσκάλεσαν τον Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο στην Κωνσταντινούπολη.

Ταυτόχρονα, μια αρκετά ενδιαφέρουσα εκκλησιαστική κατάσταση αναπτύχθηκε στην ίδια την Κωνσταντινούπολη. Επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως εκείνη την εποχή ήταν ο Δημόφιλος, ο οποίος προσχώρησε στον Αρειανισμό με τη μορφή του Ομιανισμού. Σχεδόν όλοι οι ναοί της πόλης ήταν αρειανοί. Υπήρχε όμως και μια αρκετά μικρή ομάδα Ορθοδόξων που κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη τον Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο, ο οποίος έζησε απομονωμένος στη Σελεσκία της Ισαυρίας και προηγουμένως είχε χειροτονηθεί επίσκοπος της επαρχιακής πόλης Σασίμα, όπου στην πραγματικότητα δεν επισκόπησε ποτέ.

Ο Άγιος Γρηγόριος ήταν κοντός και μάλλον λιτός στην όψη, αλλά ήταν ένας εξαιρετικός ρήτορας και ο πιο μεγαλειώδης θεολόγος. Στην Κωνσταντινούπολη εγκαταστάθηκε με τους συγγενείς του και άρχισε να τελεί θείες λειτουργίες σε ένα από τα δωμάτια του σπιτιού τους, το οποίο ονόμασε ναό «Αναστασία». Σύντομα, χάρη στα εύγλωττα κηρύγματα του Αγίου Γρηγορίου, μάζες ανθρώπων άρχισαν να συρρέουν σε αυτόν. Οι υποστηρικτές του Ομοιισμού προσπάθησαν να εκφοβίσουν τον ιεροκήρυκα και μάλιστα οργάνωσαν πογκρόμ με δολοφονία στον ναό του το Πάσχα.

Μετά την ίδρυσή του στην Κωνσταντινούπολη, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος εξέδωσε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο ο Γρηγόριος έγινε επίσκοπος της πρωτεύουσας, στη διάθεσή του μεταφέρθηκε ο καθεδρικός ναός των 12 αποστόλων και η Αγία Σοφία και στη συνέχεια όλες οι εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης. Ο πληθυσμός της πρωτεύουσας έλαβε μια τέτοια απόφαση με εχθρότητα και σχεδόν πραγματοποίησε εξέγερση εναντίον του αυτοκράτορα. Ο Θεοδόσιος αναγκάστηκε να συστήσει προσωπικά τον Άγιο Γρηγόριο στο Ναό της Αγίας Σοφίας με τη βοήθεια των στρατευμάτων του.

Σε μια από τις επιστολές του, ο Άγιος Γρηγόριος το αναφέρει ως εξής: «Ο ναός ήταν περιτριγυρισμένος από στρατιώτες που, με οπλισμό και σε μεγάλους αριθμούς, στέκονταν σε σειρές. Εκεί, σαν την άμμο της θάλασσας και το σύννεφο, όλος ο λαός προσπαθούσε, συνεχώς αυξανόμενος, με θυμό και γκρίνια εναντίον μου, με παρακλήσεις προς τον αυτοκράτορα. Δρόμοι, λίστες, πλατείες, ακόμη και σπίτια με δύο και τρεις ορόφους γέμισαν από κάτω προς τα πάνω με θεατές - άνδρες, παιδιά και ηλικιωμένους. Παντού υπάρχει φασαρία, λυγμοί, δάκρυα, κραυγές - μια ακριβής ομοιότητα μιας πόλης που καταλαμβάνεται από μια επίθεση ... Και είμαι ένας γενναίος πολεμιστής και βοεβόδας, μόλις που παίρνει ανάσα, περπατώντας ανάμεσα στα στρατεύματα».

Ο αυτοκράτορας κατανοούσε πολύ καλά ότι η επικύρωση του Γρηγορίου ως Επίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως, καθώς και η έγκριση της Ομολογίας της Νίκαιας, έπρεπε να εγκριθούν στη Σύνοδο.

Ωστόσο, ο αυτοκράτορας κατανοούσε καλά ότι η επικύρωση του Γρηγορίου ως Επίσκοπου Κωνσταντινουπόλεως, καθώς και η έγκριση της Ομολογίας της Νίκαιας, έπρεπε να γίνει στη Σύνοδο. Ταυτόχρονα, μια άλλη ενδιαφέρουσα ιστορία έλαβε χώρα στην Κωνσταντινούπολη, η οποία επηρέασε τόσο την ίδια τη Σύνοδο όσο και τα μεταγενέστερα γεγονότα. Είναι γεγονός ότι ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος ήταν εκπρόσωπος της αντιοχειανής θεολογικής σχολής, η οποία αντιτάχθηκε (μεταφορικά, και μερικές φορές κυριολεκτικά) στην αλεξανδρινή σχολή.

Κατά την περίοδο της εκκλησιαστικής αναταραχής στην Κωνσταντινούπολη και την αβέβαιη θέση του Αγίου Γρηγορίου, οι Αλεξανδρινοί έκαναν μια προσπάθεια να κρατήσουν υποψήφιους για τη μητροπολιτική έδρα. Τέτοιος ήταν ένας ορισμένος Μάξιμος, που αργότερα ονομάστηκε Κυνικός, ο οποίος έφτασε στην Κωνσταντινούπολη και για την προσήλωσή του στην πίστη της Νίκαιας, έτυχε θερμής υποδοχής από τον Άγιο Γρηγόριο. Σύντομα όμως έφτασαν κρυφά κάποιοι επίσκοποι από την Αλεξάνδρεια, οι οποίοι χειροτόνησαν τον Μάξιμο στον επίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως. Ήταν επίσης απαραίτητο να αξιολογηθούν οι ενέργειες του Μαξίμου Κυνικού στη Σύνοδ, καθώς και να καθοριστεί το καθεστώς του.

Διεξαγωγή Συνόδου

Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος κάλεσε επισκόπους μόνο από το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας του και μόνο εκείνους που προσχώρησαν στην πίστη της Νίκαιας. Υπήρχαν αρκετοί συμμετέχοντες στη Σύνοδο, μόνο 150 επίσκοποι. Έτσι, η Σύνοδος δεν ήταν οικουμενική, αλλά πανανατολική, και ακόμη και τότε αρκετά μικρή. Έγινε προσπάθεια προσέλκυσης στη Σύνοδο 36 επισκόπων από τον Ελλήσποντο, οι οποίοι είχαν αρνηθεί τη θεότητα του Αγίου Πνεύματος, αλλά μετά από διαπραγματεύσεις δεν δέχτηκαν.

Ο Πάπας Δαμάσιος, ο οποίος ήταν επίσκοπος Ρώμης εκείνη την εποχή, δεν ενημερώθηκε καν για τη Σύνοδο. Στο διάταγμα για τη σύγκληση της Συνόδου, ο αυτοκράτορας απαγόρευσε οποιεσδήποτε διαφωνίες σχετικά με την πίστη. Δεν τα χρειαζόταν, χρειαζόταν μόνο την επιβεβαίωση της ήδη υπάρχουσας πίστης της Νίκαιας και την επίλυση πρακτικών ζητημάτων, όπως για παράδειγμα η έγκριση του Επισκόπου Κωνσταντινουπόλεως.

Έγινε προσπάθεια προσέλκυσης στη Σύνοδο 36 επισκόπων από τον Ελλήσποντο, οι οποίοι είχαν αρνηθεί τη θεότητα του Αγίου Πνεύματος, αλλά μετά από διαπραγματεύσεις δεν δέχτηκαν.

Η Σύνοδος ξεκίνησε τον Μάιο του 381 στην Κωνσταντινούπολη, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος ήταν παρών κατά την έναρξή της, αλλά αργότερα ούτε αυτός ούτε οι αντιπρόσωποί του συμμετείχαν στις εργασίες της Συνόδου. Στην αρχή της Συνόδου προήδρευσε ο επίσκοπος Αντιοχείας Μελέτιος, αλλά σύντομα πέθανε και πρόεδρος έγινε ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, τον οποίο η Σύνοδος επικύρωσε επίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως. Έμεινε όμως επίσκοπος της πρωτεύουσας για πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Η απομάκρυνσή του έγινε για έναν πολύ αποκαλυπτικό λόγο και για ένα ακόμη πιο αποκαλυπτικό πρόσχημα.

Το γεγονός είναι ότι ο αποθανών επίσκοπος Αντιοχείας Μελέτιος δεν επισκόπευε μόνος του στην Αντιόχεια, ήταν επικεφαλής μόνο μιας από τις αντίπαλες αντιοχειακές εκκλησιαστικές ομάδες, από τις οποίες υπήρχαν τέσσερις εκείνη την εποχή: Αρειανοί, Μελετιανοί, Ευστάθιοι και Απολλιναριστές. Παράλληλα με αυτόν, μια ομάδα Ευσταθίων διόρισε έναν συγκεκριμένο Παυλίνο ως επίσκοπο, γεγονός που οδήγησε σε σχίσμα στην Εκκλησία της Αντιόχειας. Για χάρη της συμφιλίωσης, ο Μελέτιος Αντιοχείας πρότεινε στον Παυλίνο να κυβερνήσουν μαζί, αλλά εκείνος αρνήθηκε. Για τον ίδιο σκοπό, μετά το θάνατο του Μελετίου, ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος στη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 381 πρότεινε να μην εκλεγεί διάδοχος του Μελετίου, αλλά να αναγνωριστεί ο Παυλίνος ως επίσκοπος όλης της Αντιόχειας. Αλλά η Σύνοδος απέτυχε παταγωδώς σε αυτή την πρόταση και εξέλεξε κάποιον Φλαβιανό ως επίσκοπο Αντιόχειας.

Αυτό υπονόμευσε την εξουσία του Γρηγορίου στα μάτια των μελών της Συνόδου και επιπλέον, ακριβώς αυτή τη στιγμή δύο επίσκοποι, εκπρόσωποι της Αλεξανδρινής σχολής, ήρθαν στη Σύνοδο, οι οποίοι άρχισαν να απαιτούν την απομάκρυνση του Γρηγορίου από την έδρα της Κωνσταντινούπολης με το πρόσχημα ότι χειροτονήθηκε επίσκοπος της πόλης Σασίμα και ένας από τους κανόνες της Α' Οικουμενικής Συνόδου απαγορεύει τη μετάθεση επισκόπων από άμβωνα σε άμβωνα.

Στην πραγματικότητα, η «ενοχή» του Γρηγορίου στα μάτια των Αλεξανδρινών συνίστατο μόνο στο ότι ήταν εκπρόσωπος της Αντιοχικής σχολής και οι Αλεξανδρινοί δεν έχασαν την ελπίδα τους να διορίσουν τον υποψήφιο τους επίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως.

Στην πραγματικότητα, η «ενοχή» του Γρηγορίου στα μάτια των Αλεξανδρινών συνίστατο μόνο στο ότι ήταν εκπρόσωπος της Αντιοχικής σχολής και οι Αλεξανδρινοί δεν έχασαν την ελπίδα τους να διορίσουν τον υποψήφιο τους επίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως. Ο Γρηγόριος δεν αντιστάθηκε και αποσύρθηκε και πάλι στη μοναξιά του και στη θέση του, με οδηγίες του αυτοκράτορα Θεοδοσίου, εξελέγη κοσμικός αξιωματούχος (όπως γράφουν οι πηγές «με ταραχώδες παρελθόν») ο Νεκτάριος, ο οποίος κατά τη στιγμή της εκλογής δεν βαπτίστηκε καν. Στη συνέχεια προήδρευσε της Συνόδου στη θέση του Γρηγορίου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Άγιος Γρηγόριος έγραψε σε μια από τις επιστολές του για τον λόγο του εκτοπισμού του: «Αυτοί και άλλοι συναντήθηκαν (θα πω κάτι σε μίμηση των τραγωδιών), σαν αγριόχοιροι, ακονίζοντας τα άγρια δόντια τους ο ένας στον άλλο και στραβώνοντας με φλογερά μάτια. Έχοντας αγγίξει πολλά ερωτήματα, και καθοδηγήθηκαν περισσότερο από τον εκνευρισμό παρά από τη λογική, και στην περίπτωσή μου είδαν κάτι πολύ πικρό, όταν άρχισαν να ταξινομούν νόμους που είχαν πάψει από καιρό να ισχύουν, από τους οποίους ήμουν περισσότερο και προφανώς ελεύθερος ...» Δηλαδή, χαρακτήρισε το άρθρο 15 της Α' Οικουμενικής Συνόδου «μη έγκυρο για μεγάλο χρονικό διάστημα», και στην πραγματικότητα έχουν περάσει μόνο 56 χρόνια από την έγκρισή του, γεγονός που κάνει κάποιον να αναρωτιέται: λειτούργησε καθόλου; Τουλάχιστον δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εφαρμόστηκε πολύ επιλεκτικά.

Το Σύμβολο θέσπισε επτά άρθρα, τα οποία εγκρίθηκαν από τον αυτοκράτορα. Ο Θεοδόσιος διέταξε επίσης να αφαιρεθούν οι εκκλησίες από όλους όσους διαφωνούν μαζί τους και να μεταφερθούν στους Ορθοδόξους.

Κανόνες Β ́ Οικουμενικής Συνόδου

Κανών Α': «Ώρισαν οι εν Κωνσταντινούπολει συνελθόντες άγιοι Πατέρες, μη αθετείσθαι την πίστιν των Πατέρων των τριακοσίων δέκα οκτώ, των εν Νικαία της Βιθυνίας συνελθόντων· αλλά μένειν εκείνην κυρίαν, και αναθεματισθήναι πάσαν αίρεσιν και ειδικώς την των Ευνομιανών, είτ' ουν Ευδοξιανών, και την των Ημιαρείων, είτ' ουν Πνευματομάχων, και την των Σαβελλιανών,και την των Μαρκελλιανών, και την των Φωτεινιανών, και την των Απολλιναριστών».

Αυτός ο Κανόνας επιβεβαίωσε την πίστη της Νίκαιας και αναθεμάτισε τις διδασκαλίες εκείνων που διαφωνούσαν με αυτήν, οι οποίες ήταν στην πραγματικότητα ποικιλίες του Αρειανισμού, δηλαδή:

Ευνομιανοί – δίδαξαν ότι το Άγιο Πνεύμα δεν είναι Θεός, αλλά δημιουργείται από το θέλημα του Πατέρα μέσω του Υιού.
Ευδοξιανοί - αρνήθηκαν τα ένα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας, ισχυριζόμενος ότι ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα δεν ήταν σε καμία περίπτωση σαν τον Πατέρα.
Ημιαρείοι - δίδαξαν ότι ο Υιός του Θεού δεν γεννιέται από τον Πατέρα, αλλά είναι δημιουργημένος και όπως ο Πατέρας.
Πνευματομάχοι - δίδαξαν ότι το Άγιο Πνεύμα είναι κατώτερο από τον Πατέρα και τον Υιό, ότι είναι δημιουργημένο και σαν άγγελος.
Σαβελλιανοί – αναγνώρισαν ότι ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα αποτελούσαν ένα Πρόσωπο.
Μαρκελλιανοί – αρνήθηκαν την αιώνια υπόσταση του Υιού και δίδαξαν ότι μετά το τέλος του κόσμου θα υπάρξει το τέλος της βασιλείας του Χριστού και ακόμη και της ίδιας Του της ύπαρξης.
Φωτεινιανοί- ισχυρίστηκαν ότι ο Ιησούς Χριστός ήταν απλώς ένας άνθρωπος στον οποίο η Θεϊκή Κεφαλή κατοικούσε με ιδιαίτερη πληρότητα, αλλά δεν είναι αιώνιος.
Απολλιναριστοί απέδωσαν στον Ιησού Χριστό ανθρώπινο σώμα και ανθρώπινη ψυχή (παρόμοια με τα ζώα), αλλά όχι το ανθρώπινο πνεύμα, στη θέση του οποίου αναγνώρισαν τον Λόγο σε Αυτόν, αρνήθηκαν εν Χριστώ το ανθρώπινο θέλημα και, γενικά, τη Θεανθρώπινη φύση του Χριστού.

Κανών Β' απαγορεύει στους επισκόπους να παρεμβαίνουν στις υποθέσεις άλλων Τοπικών Εκκλησιών, αν και η ίδια η έννοια της Τοπικής Εκκλησίας δεν είχε ακόμη διαμορφωθεί εκείνη την εποχή. Γράφει: «Τούς υπέρ διοίκησιν επισκόπους ταις υπερορίοις εκκλησίαις μη επιέναι, μηδέ συγχέειν τας εκκλησίας...», τότε αναφέρονται συγκεκριμένα αυτές οι οιονεί τοπικές Εκκλησίες: Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Άσσια, Ποντιακή, Θρακική. Ταυτόχρονα, απαριθμούν, όπως θα λέγαμε τώρα τα κανονικά τους εδάφη. Όπως μπορείτε να δείτε, ούτε η Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης ούτε η Εκκλησία των Ιεροσολύμων υποδεικνύονται. Η ρωμαϊκή δεν προσδιορίζεται, διότι η ίδια η Σύνοδος ήταν, όπως ήδη αναφέρθηκε, η παντοδυναμική και η Δυτική Εκκλησία δεν ενδιαφερόταν. Αυτό δεν συνηγορεί υπέρ της θεωρίας της λεγόμενης «πενταρχίας», στην οποία κάποιοι στρέφονται σήμερα, νομίζοντας λανθασμένα ότι δήθεν οι πέντε παλαιότερες Σταυροφορείς Εκκλησίες έχουν το δικαίωμα να αποφασίζουν για όλα τα ζητήματα της Ορθοδοξίας.

Κανών Γ': «Τον μεν τοι Κωνσταντινουπόλεως επίσκοπον έχειν τα πρεσβεία της τιμής μετά τον της ώμης επίσκοπον, δια το είναι αυτήν νέαν ώμην».

Ο Κανόνας αυτός είναι πολύ αξιοθαύμαστος, αφού σήμερα αρέσκονται να αναφέρονται σε αυτόν εκπρόσωποι του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως για να δικαιολογήσουν τους ισχυρισμούς τους περί υπεροχής στην Ορθοδοξία. Εδώ είναι απαραίτητο να δώσουμε προσοχή στα εξής: πρώτον, αυτό είναι ένα πλεονέκτημα αποκλειστικά τιμής και όχι εξουσίας. Δεύτερον, μιλάμε μόνο για τον Επίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως και όχι για την Τοπική Εκκλησία, η οποία δεν υπήρχε εκείνη την εποχή, αφού η ίδια η Κωνσταντινούπολη ήταν μέρος της Αρχιεπισκοπής Ηρακλείου. Τρίτον, ο προηγούμενος, ‘Β  Κανόνας δεν αναφέρεται στην Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και δεν της παραχωρεί κανένα κανονικό έδαφος, όπως άλλες Εκκλησίες. Και τέταρτον, δίνεται η βάση της υπεροχής της τιμής, και αυτή είναι αποκλειστικά η πολιτική θέση της Κωνσταντινούπολης ως νέας πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας. Αυτό σημαίνει ότι με την εξαφάνιση αυτής της βάσης, ολόκληρος ο Κανόνας χάνει επίσης την ισχύ του.

Πρέπει να ειπωθεί ότι αυτός ο Κανόνας προκάλεσε οργή στη Ρώμη (καθώς και στην ίδια τη Σύνοδο στο σύνολό της), όπου αρνήθηκαν κατηγορηματικά να αναγνωρίσουν την ανύψωση του Επισκόπου της Κωνσταντινούπολης. Μερικοί ιστορικοί της εκκλησίας πιστεύουν ότι η απόρριψη αυτού του Κανόνα από τη Ρώμη έθεσε τα θεμέλια για τη διαίρεση των εκκλησιών το 1054.

Κανών Δ' ακύρωσε τον καθαγιασμό του Μάξιμου Κυνικού, καθώς και όλες τις «μυστηριακές πράξεις» του: «Περί Μαξίμου του Κυνικού, και της κατ' αυτόν αταξίας της εν Κωνσταντινουπόλει γενομένης ώστε μήτε Μάξιμον επίσκοπον ή γενέσθαι, ή είναι, μήτε τους παρ' αυτού χειροτονηθέντας, εν οιωδήποτε βαθμώ κλήρου· πάντων και των περί αυτόν, και των παρ' αυτού γενομένων ακυρωθέντων».

Κανών Ε' θεωρείται από ορισμένους ως δήλωση της Συνόδου της Πίστης Νίκαιας-Τσαρέγκραντ, αλλά το ίδιο το κείμενο δεν παρέχει βάση για αυτό. Πάει κάπως έτσι: «Περί του τόμου των δυτικών, και τους εν Αντιοχεία απεδεξάμεθα, τους μίαν ομολογούντας Πατρός και Υιού και Αγίου Πνεύματος Θεότητα». Ο «τόμος των δυτικών» είναι προφανώς ένα είδος γραπτής ομολογίας πίστης, αλλά δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί ακριβώς ποια.

Κανών ΣΤ'  είναι μια αρκετά ενδιαφέρουσα μαρτυρία για το πώς η Εκκλησία φρόντιζε, αφενός, για την καθαρότητα των τάξεων της και αφετέρου για το ότι δεν έδινε στους εχθρούς της Εκκλησίας λόγους να επιτεθούν στην Ορθόδοξη πίστη. Το κείμενο αυτού του άρθρου δεν θα δοθεί εδώ, καθώς είναι αρκετά ογκώδες και δυσκίνητο. Το νόημά του συνοψίζεται στο γεγονός ότι εάν ο επίσκοπος δέχεται καταγγελίες και κατηγορίες ιδιωτικού χαρακτήρα, για παράδειγμα, για υλικές διαφορές ή ζημιές που προκλήθηκαν, τότε «επί των τοιούτων κατηγοριών μη εξετάζεσθαι, μήτε πρόσωπον του κατηγόρου, μήτε την θρησκείαν», δηλαδή να κρίνουν σύμφωνα με το νόμο, ανεξάρτητα από το καθεστώς και τη θρησκεία του καταγγέλλοντος. Αυτό γίνεται έτσι ώστε οι επίσκοποι να μην καταχρώνται τη θέση τους και να μην αποφεύγουν την ευθύνη εάν διαπράττουν πραγματικά κάποιο αδίκημα.

Αν όμως πρόκειται για κατηγορίες εκκλησιαστικού χαρακτήρα, τότε ο Κανόνας προτείνει μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση σε αυτές. «Ει δε εκκλησιαστικόν είη το επιφερόμενον έγκλημα τω επισκόπω, τότε δοκιμάζεσθαι χρή των κατηγορούντων τα πρόσωπα». Έτσι, ο Κανόνας απαγορεύει την αποδοχή καταγγελίας εναντίον επισκόπου για εκκλησιαστικά θέματα από αιρετικούς που έχουν αφοριστεί από την Εκκλησία και από κληρικούς που έχουν υποστεί κανονικό διωγμό. Οι καταγγελίες από άλλα πρόσωπα πρέπει πρώτα να υποβληθούν σε "όλους τους επισκόπους της περιοχής", και αν αυτό δεν οδηγήσει στην αποκατάσταση της δικαιοσύνης, «τότε αυτούς προσιέναι μείζονι συνόδω, των της διοικήσεως εκείνης επισκόπων υπέρ της αιτίας ταύτης συγκαλουμένων». Ταυτόχρονα, οι εισαγγελείς πρέπει να αναλάβουν γραπτώς την υποχρέωση, εάν οι κατηγορίες τους είναι αβάσιμες, της τιμωρίας που απαιτούν για τον επίσκοπο που κατηγορούν.

Κανών Ζ' ορίζει τον τρόπο αποδοχής στην Εκκλησία ανθρώπων που προέρχονται από διάφορες αιρετικές κοινότητες. Μερικοί υποτίθεται ότι βαπτίζονται και άλλοι μόνο χρίζονται με την Αγία Ειρήνη, ανάλογα με το βαθμό διαφωνίας μιας συγκεκριμένης αίρεσης με την ορθόδοξη διδασκαλία.

Σύμβολο της Πίστεως Νίκαιας-Τσαρέγκραντ

Όπως προαναφέρθηκε και όπως μπορούμε να κρίνουμε από το κείμενο των συνοδικών διαταγμάτων, η Β ́ Οικουμενική Σύνοδος δεν ενέκρινε το κείμενο της Σύνοδου της Πίστεως. Μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι δεν μπορούσε να το κάνει αυτό, επειδή ήταν και οι δύο συλληφθέντες και στην πραγματικότητα δεν ήταν οικουμενική, αλλά τοπική σύνοδος, στην οποία συμμετείχε ένας μάλλον ασήμαντος αριθμός ανατολικών επισκόπων. Επίσης, δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι οι συμμετέχοντες σε αυτήν τη Σύνοδο απέδωσαν στη συνέχεια το κείμενο της συμβόλου Νίκαιας-Τσαρέγκραντ στην Σύνοδο. Θα μπορούσε να είναι σε κάποιες δημιουργίες, αναμνήσεις, άλλα γραπτά μνημεία και ούτω καθεξής. Ωστόσο, δεν υπήρχε τίποτα τέτοιο. Και όμως η εκκλησιαστική παράδοση αποδίδει αυτό το σύμβολο στην Α ́ Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης, που είναι γνωστή και ως Β ́ Οικουμενική Σύνοδο.

Ο ιστορικός της Εκκλησίας Α. Καρτάσεφ γράφει: «Μόνο μερικούς αιώνες αργότερα αναγνωρίστηκε τώρα η οικουμενική αξιοπρέπεια τόσο της ίδιας της Συνόδου της Κωνσταντινούπολης του 381 όσο και του δόγματος που συνδέεται με αυτήν. Ο τελευταίος ξεκίνησε την οικουμενική του ύπαρξη στην αγκαλιά αυτού του καθεδρικού ναού. Αλλά οι συνθήκες της γέννησής του παραμένουν (και πιθανότατα θα παραμείνουν για πάντα) επακριβώς και ελάχιστα ασαφείς. Μόνο από την εποχή της Δ ́ Οικουμενικής Συνόδου της Χαλκηδόνας το 451 το σύμβολό μας άρχισε να αποκτά παγκόσμια φήμη και υποχρέωση».

Ο Άγγλος μελετητής Hort προτείνει ότι το σύμβολο Νίκαιας-Τσαρέγκραντ δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα τοπικό δόγμα βαπτίσματος που χρησιμοποιείται στην Ιερουσαλήμ και πιθανότατα διαβάστηκε στις συνεδριάσεις της ‘Β Οικουμενικής Συνόδου από τον Άγιο Κύριλλο Ιεροσολύμων.

Ο Άγγλος μελετητής Hort προτείνει ότι το σύμβολο Νίκαιας-Τσαρέγκραντ δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα τοπικό δόγμα βαπτίσματος που χρησιμοποιείται στην Ιερουσαλήμ και πιθανότατα διαβάστηκε στις συνεδριάσεις της ‘Β Οικουμενικής Συνόδου από τον Άγιο Κύριλλο Ιεροσολύμων. Η βάση αυτής της υπόθεσης είναι το γεγονός ότι με βάση αυτό το σύμβολο είναι γραμμένο το περίφημο έργο του Αγίου Κυρίλλου «Διδασκαλίες του κοινού και του μυστικού», το οποίο είναι μια συλλογή των συνομιλιών του με εκείνους που επρόκειτο να βαπτιστούν και με εκείνους που μόλις βαπτίστηκαν.

Ένας άλλος δυτικός μελετητής, ο Γερμανός ερευνητής Kunze, υποθέτει ότι το κείμενο αυτού του συμβόλου ήταν μια ομολογία πίστης του νεοεγκατεστημένου Αρχιεπισκόπου Νεκταρίου, την οποία παρουσίασε στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο πριν από την εγκατάστασή του, και η οποία ήταν επίσης ένα τοπικό βαπτιστικό σύμβολο και δόθηκε στον Νεκτάριο από έναν από τους επισκόπους που συμμετείχαν στη Σύνοδο.

Μια άλλη εκδοχή λέει ότι οι πατέρες της ‘Β Οικουμενικής Συνόδου έστειλαν τα υλικά της Συνόδου στη δυτική επισκοπή, μεταξύ των οποίων ήταν η ομολογία πίστης με τη μορφή ενός σύντομου συμβόλου.

Όλες αυτές οι παραδοχές συνοψίζονται στο γεγονός ότι το κείμενο που ονομάζουμε Σύμβολο της Πίστεως Νίκαιας-Τσαρέγκραντ είναι ένα τοπικό βαπτιστικό σύμβολο που χρησιμοποιήθηκε κατά τη βάπτιση σε μία από τις Τοπικές Εκκλησίες και το οποίο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εκφράστηκε στη ‘Β Οικουμενική Σύνοδο και εισήγαγε τα κείμενα των πράξεών του που δεν έχουν έρθει σε εμάς. Ταυτόχρονα, αποδείχθηκε τόσο επιτυχές που εξαπλώθηκε σε όλη την Εκκλησία, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση. Δηλαδή, έγινε δεκτή με υποδοχή από ολόκληρη την Εκκλησία και δεδομένου ότι παρουσιάστηκε στη ‘Β Οικουμενική Σύνοδο, αν και δεν συμπεριλήφθηκε κειμενικά στα ψηφίσματα της Συνόδου, συνδέεται παραδοσιακά με αυτήν.

Ο ίδιος Α. Καρτάσεφ γράφει: «Αυτό το πλήρες στο περιεχόμενο, ρυθμικά στυλιζαρισμένο σύμβολο δεν θα μπορούσε παρά να κερδίσει και να αντικαταστήσει άλλα, λιγότερο τέλεια. Δεν χρειαζόταν να «επιβληθεί», αλλά έγινε αποδεκτο από όλους με ικανοποίηση. Τα ίχνη της επικράτησής του πολύ πριν από τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας είναι πολλά».

Συμπεράσματα

Το φαινόμενο της Β ́ Οικουμενικής Συνόδου δείχνει πώς μια τοπική, στη σύνθεσή της και μια μάλλον μικρή Σύνοδος μπορεί να γίνει οικουμενική και οι αποφάσεις της μπορούν να αποκτήσουν γενικά δεσμευτικό χαρακτήρα. Στην ιστορία της Εκκλησίας, υπάρχουν επίσης αντίστροφα παραδείγματα, όταν πραγματικά καθολικές όσον αφορά τη σύνθεση των συμμετεχόντων και πολύ περισσότερες σύνοδοι αναγνωρίστηκαν τελικά ως ψευδή σύνοδο «ληστών» και οι αποφάσεις τους ακυρώθηκαν. Ο λόγος γι' αυτό είναι αν η Εκκλησία, καθοδηγούμενη από το Άγιο Πνεύμα, δέχεται αυτή τη σύνοδο ή όχι. Στη νομική ορολογία, αυτό ονομάζεται υποδοχή, όταν λαμβάνονται ορισμένες αποφάσεις και χρησιμοποιούνται στην πράξη.

Έτσι, οι αποφάσεις της Συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως έγιναν αποδεκτές από ολόκληρη την Εκκλησία και αναγνωρίστηκε ως Οικουμενική, παρά το γεγονός ότι δεν ήταν. Επιπλέον, στη Δύση, η αναγνώριση αυτής της Συνόδου από τους Οικουμενικούς συνέβη τελικά μόνο κατά τη διάρκεια της Συνόδου του Trulla το 681.

Αυτή η αναγνώριση ή η μη αναγνώριση από την Εκκλησία οποιωνδήποτε αποφάσεων μπορεί να διαρκέσει αιώνες και μπορεί να υπάρξει μια κατάσταση όπου η Εκκλησία δεν τις αποδέχεται για λίγο και τότε όλα μπαίνουν στη θέση τους. Αυτό συνέβη μετά την Α ́ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια, όταν ο αρειανισμός που καταδικάστηκε σε αυτήν δεν καταστράφηκε, αλλά αντίθετα κατέλαβε την Εκκλησία για δεκαετίες.

Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος δεν προσπαθεί απλώς, ακολουθώντας το παράδειγμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, να συμφιλιώσει τους υποστηρικτές διαφορετικών διδασκαλιών, αλλά με την ηθελημένη απόφασή του δηλώνει μια πίστη σωστή και άλλες αιρετικές.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο που σχετίζεται με τη ‘Β Οικουμενική Σύνοδο είναι ο ποιοτικά νέος ρόλος των κοσμικών αρχών στις θρησκευτικές υποθέσεις. Βλέπουμε πώς ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος όχι μόνο προσπαθεί να συμφιλιώσει τους υποστηρικτές διαφορετικών διδασκαλιών ακολουθώντας το παράδειγμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, αλλά με την ηθελημένη απόφασή του δηλώνει μια πίστη σωστή και άλλες αιρετικές. Επιπλέον, ήταν ο πρώτος από τους αυτοκράτορες που ξεκίνησε καταστολή εναντίον των αιρετικών, δηλώνοντας τις διδασκαλίες τους ψευδείς, αφαιρώντας τους ναούς τους και απαγορεύοντας τις συναντήσεις τους. Ταυτόχρονα, οι ορθόδοξοι εκκλησιαστικοί ηγέτες όχι μόνο δεν αντιτίθενται σε αυτό, αλλά και εγκρίνουν. Ο επιστήμονας του προηγούμενου αιώνα, καθηγητής Β. Κιπαρίσοφ στο άρθρο του «Για την ελευθερία της συνείδησης» γράφει: «Έτσι, υπό τον Θεοδόσιο Α,η εξουσία επέστρεψε στον θρησκευτικό εξαναγκασμό της παλιάς παγανιστικής αυτοκρατορίας. <... > Ακόμα χθες το κράτος καταδίωξε τους χριστιανούς και υπερασπίστηκαν από το ανθρωπογενές δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης και της πίστης <... > και ξαφνικά, όπως τα παιδιά των γονιών τους, ζητούν καθαρά εξωτερική, φυσική προστασία της διδασκαλίας και της αλήθειας της Εκκλησίας με πολιτικά μέτρα».

Ναι, μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι σε αυτή την περίπτωση η Εκκλησία κέρδισε τακτικά εγκαθιδρύοντας την Ορθοδοξία και ντροπιάζοντας τους αιρετικούς με τη βοήθεια της αυτοκρατορικής εξουσίας. Αλλά στρατηγικά, η Εκκλησία έχει εξαρτήσει τον θρίαμβο της αληθινής διδαχής από την εύνοια των ισχυρών. Αυτή η κατάσταση θα έχει πολύ θλιβερές συνέπειες για την Εκκλησία περισσότερες από μία φορές στην ιστορία. Η Ορθοδοξία πρέπει να είναι ισχυρή, πρώτα απ' όλα, από την αλήθεια της, από την αγιότητά της, από το εσωτερικό της περιεχόμενο και όχι από την εξωτερική βοήθεια.