Πώς θα βρείτε το Χριστιανικό Βυζάντιο στη Μουσουλμανική Τουρκία

Τουρκία. Πολλοί άγιοι, τους οποίους τώρα τιμάμε και τα ονόματα των οποίων φέρουμε, περπατούσαν σε αυτήν τη γη. Εδώ έγιαναν πολλά γεγονότα από τη ζωή των αγίων. Φωτογραφία: tourstanok.ua

Η επιδημία θα υποχωρήσει και θα πάμε και πάλι στο θέρετρο, το πιο δημοφιλές από τα οποία είναι η Τουρκία. Γνωρίζουμε όμως πόσα ιερά φυλάει αυτός ο ιερός τόπος, το πρώην Βυζάντιο;

9η Σεπτεμβρίου παραδοσιακά θεωρείται η Ημέρα της Μνήμης των Ρώσων στρατιωτών πεσόντων στην υπεράσπιση της Σεβαστούπολης και στον Κριμαϊκό (Ανατολικό) πόλεμο του 1853-1856. Έχουν ήδη γραφτεί πολλές μελέτες και μονογραφίες σχετικά με τους λόγους για το ξέσπασμα αυτού του πολέμου, τόσο από δημοσιογράφους όσο και από επαγγελματίες ιστορικούς. Δεν θα ερευνήσουμε αυτές τις μελέτες, θα μιλήσουμε για κάτι άλλο.

Θα ήθελα να σας υπενθυμίσω ότι μεταξύ των λόγων (έστω και όχι αποφασιστικής σημασίας) που προκάλεσαν τη διακήρυξη πολέμου στη Ρωσία από τη Αγγλία, τη Γαλλία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν η επιθυμία της να υποστηρίξει τους χριστιανικούς λαούς στον απελευθερωτικό αγώνα ενάντια στον τουρκικό ζυγό, καθώς και η επιθυμία να αποκτήσει το δικαίωμα προστασίας των Οθωμανών Χριστιανών και των ιερών που βρίσκονται στο έδαφος του μουσουλμανικού κράτους. Δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθούν πλήρως αυτοί οι στόχοι τότε. Σήμερα βλέπουμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα του κόσμου: οι λαοί των Βαλκανίων είναι ελεύθεροι, έχουν την δυνατότητα να ομολογούν ελεύθερα την Ορθόδοξη πίστη, αλλά σημαντικό μέρος των αρχαίων χριστιανικών ιερών παραμένει ακόμα στην κατοχή των Μουσουλμάνων. Γι’ αυτό σας προτείνω να αναζητήσουμε το χριστιανικό Βυζάντιο στο έδαφος της σύγχρονης Τουρκίας.

Αγία Σοφία

Φυσικά, αυτό που αμέσως έρχεται στο μυαλό, είναι ο μεγαλοπρεπής Ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, που πρόσφατα μετατράπηκε ξανά σε τζαμί, το κύριο και πιο αναγνωρίσιμο ιερό της αρχαίας πρωτεύουσας.

Λαμβάνοντας υπόψη τη φήμη του ναού, δεν θα το αναλύσω λεπτομερώς, μόνο, στο πλαίσιο της περίστασης που χρησίμευσε για τη σύνταξη αυτού του άρθρου, θα ήθελα να σημειώσω ότι το περίφημο Μπλε Τζαμί, που χτίστηκε τον 17ο αιώνα, αντιγράφηκε σχεδόν πλήρως από την Αγία Σοφία. Για να το καταλάβετε αυτό, δεν χρειάζεται να είστε ειδικός στην αρχιτεκτονική, απλά πρέπει να κοιτάξετε τις φωτογραφίες: ένα «κινέζικο» ανάλογο του χριστιανικού ναού.

Δεν ήταν τυχαίο που ο Άγιος Νικόλαος της Σερβίας κάποτε είπε ότι οι Τούρκοι κατέστρεψαν όχι μία κουλτούρες, ενώ δεν δημιούργησαν τη δική τους. Ίσως κάποιος θα μπορούσε να κατηγορήσει τον χριστιανό άγιο σε προκατάληψη, αλλά ακόμη και οι Άραβες έχουν το ρητό: «Είναι πιο πιθανό η κότα να πετάξει παρά ο Τούρκος να μάθει να αγαπά».

Ναός της Αγίας Ειρήνης

Ας αφήσουμε τους Τούρκους σε ησυχία. Καλύτερα, ας περπατήσουμε 50 μέτρα βόρεια της Αγίας Σοφίας για να δούμε τον ναό της Αγίας Ειρήνης, τον τόπο της Β΄ Οικουμενικής Συνόδου. Είναι ένα από τα αριστουργήματα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής του 4ου αιώνα, που παρουσίαζε νέο τύπο βασιλικής για την εποχή του, σταυροειδή.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο ναός της Αγίας Ειρήνης είναι μια από τις λίγες χριστιανικές εκκλησίες που οι Οθωμανοί δεν μετέτρεψαν σε τζαμί μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Για πολύ καιρό υπήρχε αποθήκη όπλων εκεί. Σήμερα είναι μέγαρο μουσικής. Αν κοιτάξουμε το εσωτερικό του ναού, δυστυχώς, δεν θα βρούμε εικονογραφίες ή ψηφιδωτά, αλλά μόνο μια εικόνα τετράκτινου σταυρού στην κεντρική αψίδα. Όλα αυτά είναι έργο όχι τουρκικών χεριών, αλλά εικονομάχων. Ο ναός της Αγίας Ειρήνης διατήρησε για αιώνες ίχνη του προσωρινού θριάμβου της αίρεσης των εικονομάχων.

Μονή της Χώρας – μαργαριτάρι της χριστιανικής τέχνης

Εάν μετακινηθείτε 4-5 χλμ. κατά μήκος της ακτής του Χρυσού Κέρατος, ανάμεσα στις συνοικίες της Κωνσταντινούπολης μπορείτε να βρείτε τη Μονή της Χώρας και τον κεντρικό καθεδρικό ναό του Χριστού Σωτήρος, όπου οι αρχαίες τοιχογραφίες διατηρούνται στην αρχική τους μορφή καλύτερα από οπουδήποτε αλλού. Χτίστηκε μεταξύ 1077 και 1081, μέσω των προσπαθειών της πεθεράς του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού.

Στη συνέχεια, στις αρχές του 14ου αιώνα, ο ναός επισκευάστηκε και οι τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αποτελούν αξεπέραστο καλλιτεχνικό αριστούργημα της εποχής της δυναστείας των Παλαιολόγων.

Σήμερα οι τουρκικές αρχές και αυτή την εκκλησία έχουν μετατρέψει ξανά σε τζαμί, και γι’ αυτό ας ελπίζουμε και να ικετεύουμε τον ελεήμονο οι ζηλότυποι μουσουλμάνοι να μην καταστρέψουν εν τω μεταξύ αυτές τις μοναδικές αρχαίες χριστιανικές εικονογραφίες.

Μονή Παντοκράτορα

Μιλώντας για την ιστορία των ιερών της Κωνσταντινούπολης, δεν μπορούμε να μη θυμηθούμε το μοναστήρι του Παντοκράτορα, το δεύτερο μεγαλύτερο, μετά τον ναό της Αγίας Σοφίας, μνημείο βυζαντινής αρχιτεκτονικής.

Η ανέγερση του μοναστηριού άρχισε τον 12ο αιώνα μέσω των προσπαθειών της αυτοκράτειρας Ειρήνης Κομνηνού. Μετά το θάνατό της η κατασκευή ολοκληρώθηκε χάρη στη φροντίδα του αυτοκράτορα Ιωάννη Β'. Το Καθολικό, ή ο κύριος ναός του μοναστηριού, είναι αφιερωμένο στη Σοφία του Θεού. Στο παρεκκλήσι της μονής του Αρχαγγέλου Μιχαήλ είναι θαμμένοι και οι κτήτορες, καθώς και ο αυτοκράτορας Ιωάννης Ε' ο Παλαιολόγος.

Λόγω του γεγονότος ότι μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα τα κτίρια του μοναστηριού έπεσαν σε ερήμωση και παρακμή, η UNESCO τα περιέλαβε στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς που απειλούνται με καταστροφή. Αυτός ο παράγοντας έπαιξε θετικό ρόλο και από το 2009 έως το 2019 οι τουρκικές αρχές πραγματοποίησαν εργασίες αναστήλωσης μεγάλης κλίμακας στο μοναστήρι.

Εκκλησία του Σέργιου και του Βάκχου

Ο αγαπημένος ναός του αυτοκρατορικού ζεύγους Ιουστινιανού και Θεοδώρας ήταν η εκκλησία των Αγίων Σέργιου και Βάκχου, ή λεγόμενη «μικρή Αγία Σοφία», που χτίστηκε το 527-529, κοντά στο σπίτι όπου ο μελλοντικός αυτοκράτορας πέρασε την παιδική του ηλικία.

Ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί το 1506, αλλά τα πλούσια ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες σε αυτό καταστράφηκαν από τους εικονομάχους. Σήμερα η λειτουργία του σιδηροδρόμου δίπλα στον ναό προκαλεί τη σταδιακή αλλά συνεχή καταστροφή αυτού του αρχαίου χριστιανικού ιερού. Οι τουρκικές αρχές δεν έχουν ακόμη λάβει μέτρα για τη διατήρησή του.

Εκκλησία της Παναγίας της Παμμακαρίστου

Ο τρίτος βυζαντινός ναός (μετά την Αγία Σοφία και τη Μονή της Χώρας) όσον αφορά την περιοχή των διατηρημένων τοιχογραφιών είναι η Εκκλησία της Παναγίας της Παμμακαρίστου. Χτίστηκε τον 11ο αιώνα, αλλά μία από τις εκδοχές αναφέρει ότι το σημερινό κτίριο του ναού χτίστηκε μετά την κυριαρχία των Σταυροφόρων στην Κωνσταντινούπολη, δηλ. μετά το 1261.

Μετά την πτώση του Βυζαντίου, για κάποιο διάστημα, εδώ βρισκόταν η έδρα του Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης. Αλλά το 1590, για τον εορτασμό της κατάκτησης της Υπερκαυκασίας, ο Σουλτάνος Μουράτ Γ΄ μετέτρεψε κι αυτόν τον ναό σε τζαμί. Σήμερα λειτουργεί ως μουσείο.

Μονή Στουδίου

Στο νότο της Κωνσταντινούπολης, στις ακτές της Θάλασσας του Μαρμαρά, μπορείτε να βρείτε βυθισμένα σε θάμνους τείχη του περίφημου μοναστηριού Στουδίου. Ιδρύθηκε τον μακρινό 5ο αιώνα, ήταν το πιο σημαντικό μοναστήρι της μεσαιωνικής βυζαντινής πρωτεύουσας. Μεταξύ των ονομάτων των ηγουμένων του είναι τα ονόματα τέτοιων αγίων όπως: Θεόδωρος ο Στουδίτης, ο Κλημέντιος ο Υμνογράφος, ο Νικόλαος ο Στουδίτης, Ναυκράτιος, Πλάτωνας, Ευάρεστος, Θαδδαίος, Ιάκωβος  Κατάντιος, ο Τίτος ο Θαυματουργός, ο Ιωσήφ ο Στουδίτης.

Τον 10ο-11ο αιώνα οι Μοναχοί Συμεών ο Ευσεβής, ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος και ο μαθητής του Νικήτας Στηθάτος ασκήτευσαν στη Μονή Στουδίου. Μετά την πτώση του Βυζαντίου, ως αποτέλεσμα δύο πυρκαγιών, σεισμού και αποσυναρμολόγησης των μοναστηριακών κτιρίων από τον τοπικό πληθυσμό για την επισκευή των σπιτιών τους, παρέμειναν μόνο τέσσερις τοίχοι του καθεδρικού ναού του Ιωάννη του Βαπτιστή, τους οποίους έχουμε την ευκαιρία να βλέπουμε σήμερα.

* * *

Η αρχαία Κωνσταντινούπολη είναι γεμάτη με μεγάλο αριθμό ιερών, αλλά θα ήθελα επίσης να πω λίγα λόγια για εκείνα τα εκπληκτικά μέρη της χριστιανικής ιστορίας που μπορούν να βρεθούν σε άλλες περιοχές της Τουρκίας.

Νίκαια – ο τόπος των Οικουμενικών Συνόδων

Η πόλη με το ίδιο όνομα βρίσκεται στις όχθες της λίμνης Ιζνίκ. Σήμερα είναι ένα μικρό δημοτικό κέντρο. Στην αρχαιότητα ήταν αρκετά μεγάλη πόλη της Νίκαιας, ο τόπος διεξαγωγής των Α’ και Ζ’ Οικουμενικών Συνόδων.

Από τα ίχνη του πρώην μεγαλείου εδώ μπορείτε να βρείτε τα τείχη της εκκλησίας της Αγίας Σοφίας, τα οποία θυμούνται ακόμα η αυτοκράτειρα Ειρήνη και τον Άγιο Ταράσιο, οι οποίοι συγκάλεσαν τη Σύνοδο για να αντιταχθούν στην αίρεση των εικονομάχων. Ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς, δηλαδή το 1331. Τον εικοστό αιώνα εδώ πραγματοποιήθηκαν αρχαιολογικές ανασκαφές, έπειτα οργανώθηκε μουσείο και από το 2011 πάλι τζαμί.

Έφεσος – τόπος ανάπαυσης του Ιωάννη του Θεολόγου

Εφόσον έχουμε ήδη αρχίσει να μιλάμε για τις Οικουμενικές Συνόδους, δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε την αρχαία Έφεσο (τη σύγχρονη πόλη Σελτσούκ). Αν και, φυσικά, όλοι θυμόμαστε ότι εδώ ζούσε που ο Απόστολος Ιωάννης ο Θεολόγος με την Παναγία.

Σήμερα δεν θα δυσκολευτείτε να βρείτε τον τάφο του αποστόλου, το σπιτάκι της Παναγίας και τα ερείπια του ναού των Εφέσιων επισκόπων, πρώτου ναού στον κόσμο προς τιμήν της Παναγίας, που ανεγέρθηκε ειδικά σε σχέση με τη διοργάνωση της Γ’ Οικουμενικής Συνόδου.

Εδώ μπορούμε επίσης να επισκεφθούμε το σπήλαιο των αγίων μαρτύρων των Επτά Εφηβικών της Εφέσου, οι οποίοι θάφτηκαν ζωντανοί στη σπηλιά και κοιμούνται εκεί για αρκετούς αιώνες.

Τραπεζούντα

Ας προχωρήσουμε τώρα στα βορειοανατολικά της Τουρκίας, όπου στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας μπορείτε να βρείτε αρκετά μεγάλη πόλη Τραπεζούντα. Εκεί το 1238-1263 ανεγέρθηκε ένας ακόμα ναός της Αγίας Σοφίας, εξαιρετικό μνημείο της μετέπειτα βυζαντινής αρχιτεκτονικής και ο μεγαλύτερος ναός μιας από τις παλαιότερες μητροπόλεις της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης.

Ο Σουλτάνος  Μωάμεθ Β΄, ο οποίος κατέλαβε την πρωτεύουσα του Βυζαντίου, αμέσως μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας το 1461, το μετέτρεψε σε τζαμί. Στα 50-60 του 20ου αιώνα ειδικοί από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου πραγματοποίησαν εργασίες αποκατάστασης στον ναό, μετά από τις οποίες μετατράπηκε σε μουσείο και τον Απρίλιο του 2013 ξανά σε τζαμί.

Απρόσιτη Παναγία Σουμέλα

Λίγο νότια της Τραπεζούντας υπάρχει ένα από τα πιο απρόσιτα μοναστήρια στον κόσμο – η Παναγία Σουμέλα, που ιδρύθηκε από κάποιο μοναχό Βαρνάβα πίσω στους 4ο-5ο αιώνες. Εδώ φυλαγόταν η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, σύμφωνα με την παράδοση, ζωγραφισμένη από τον ίδιο τον Απόστολο Λουκά. Τον 6ο αιώνα, μετά την επιδρομή των Αράβων, ο Άγιος Σωφρόνιος της Ιερουσαλήμ ασχολήθηκε με την αποκατάσταση της μονής. Όλα τα προνόμια που έδωσαν οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες σε αυτό το μοναστήρι επιβεβαιώθηκαν επίσης από τον Σουλτάνο Σελίμ Α΄, εγγονό του Μωάμεθ Β΄ του Κατακτητή, με αποτέλεσμα το μοναστήρι να φτάνει στο αποκορύφωμά του τον 18ο-19ο αιώνα.

Η μοναστική ζωή σταμάτησε εδώ το 1922 λόγω της ανταλλαγής ελληνοτουρκικών πληθυσμών. Οι σύγχρονες τουρκικές αρχές ήταν εξαιρετικά εχθρικές στο προσκύνημα των Ορθόδοξων Χριστιανών εδώ, το οποίο έγινε δυνατό μόνο το 2007, και το 2010, για πρώτη φορά σε σχεδόν εκατό χρόνια, στο μοναστήρι της Παναγίας Σουμέλα τελέστηκε η πρώτη λειτουργία.

Το 2015 το μοναστήρι έκλεισε για εργασίες αποκατάστασης, ωστόσο, όπως γνωρίζουμε, άγνωστοι βανδάλισαν πολύτιμες βυζαντινές τοιχογραφίες, κατά το διάστημα που η Μονή ήταν κλειστή για επισκευές, χαράζοντας τα πρόσωπα των αγίων.

* * *

Μπορεί κανείς να γράψει για τα χριστιανικά ιερά της σύγχρονης Τουρκίας για πάρα πολύ καιρό. Εσκεμμένα δεν άγγιξα τόσο γνωστά μέρη όπως η Καππαδοκία, που αξίζουν ξεχωριστή αναφορά. Ήθελα απλώς να σας υπενθυμίσω ότι πάρα πολλοί άγιοι περπατούσαν σε αυτήν τη γη, τους οποίους τώρα σεβόμαστε και τα ονόματα των οποίων φέρνουμε. Εδώ πραγματοποιήθηκαν πολλά γεγονότα από τη ζωή των αγίων.

Ο Άγιος Νικόλαος ο Θαυματουργός και ο Απόστολος Παύλος γεννήθηκαν εδώ, ο οποίος αργότερα έγραψε τις Επιστολές προς Κολοσσαείς και τους Γαλάτες, οι οποίοι ζούσαν επίσης στα σύνορα της σημερινής Τουρκίας. Οι μεγάλοι Καππαδόκοι Βασίλειος ο Μέγας, ο Γρηγόριος Νύσσης και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος έζησαν και κήρυξαν εδώ. Ο Τιμόθεος της Εφέσου, στον οποίο ο Απόστολος Παύλος απηύθυνε δύο Επιστολές προς Τιμόθεο, έζησε επίσης και κήρυξε εδώ.

Αυτή η γη είναι πολύ πιο κοντά σε μας από ό, τι φαίνεται με την πρώτη ματιά. Και δεν έχει σχέση με τη ζεστή θάλασσα και τον ήλιο. Θέλω πραγματικά οι άνθρωποι, οι οποίοι πολύ συχνά ταξιδεύουν στη φιλόξενη Τουρκία, να γνωρίζουν και να επισκέπτονται μέρη που είναι αγαπητά στη χριστιανική ψυχή, τα οποία μπορούν να θρέψουν την ψυχή με την ιστορία και να διηγηθούν για το πρώην μεγαλείο της κάποτε υπάρχουσας χριστιανικής αυτοκρατορίας – Βυζάντιου.